De taal en polityk achter de kulturele haadstêd 2018

UPDATE: Cultuurgedeputeerde Jannewietske de Vries kreeg onlangs het eerste exemplaar overhandigd van het Perio-pamflet De volksnationalistische taal en retoriek achter Fryslân 2040 en CH-2018. Binnenkort wordt de integrale tekst van dit pamflet, met een voorwoord van politicoloog Hans van der Heijde gepubliceerd. De Leeuwarder Courant liep daarop vooruit met een als dagstelling gebrachte voorpublicatie: 'Bruine walm in Friese toekomstvisies.'

Bert Looper

Moarn (21 desimber) moatte de Fryske Steaten in beslút nimme oer de foar twa jier jildende subsydzje fan 2,4 miljoen Euro oan de stichting Fryslân Kulturele Haadstêd 2018. Yn in besykjen om de twiveljende Steaten, en dan benammen it CDA, oer de streek te krijen, setten de belanghawwende partijen ôfrûne wike útein mei in machtich media-offensyf. 

Siem Jansen, âld-deputearre fan de Provinsje Fryslân – hy is tsjintwurdich direkteur fan de NOM (Noordelijke Ontwikkelingsmaatschappij) en foarsitter fan it stichtingsbestjoer Fryslân 2018 – krige ôfrûne sneon in heale pagina yn it Friesch Dagblad. De Koöperatie 2018, in groep fan minsken dy’t yn oerlis mei Fryslân 2018 it saneamde bidbook skriuwt, kaam mei de notysje “Nocht oan ’e takomst”, wylst, last but not least, de Ljouwerter Krante lêstensneon iepene mei in stevich pleit fan Bert Looper, direkteur fan it ynstitút Tresoar. By de ferskillende publikaasjes rint in gauris prekêre terminology yn it each, de taal is hjir en dêr krûde fan histoarysk al te swier beladen begripen. Polityk sjoen hat it der in soad fan wei dat der by it trochsetten fan it projekt Fryslân-2018 sprake is fan in rücksichtlos top-down-tinken. In ynventarisaasje.

het DNA van de Fries

Bert Looper rept as pleitbesoarger foar de Kulturele Haadstêd 2018 (KH-2018) fan de needsaak dat Fryslân himsels op ’e nij útfynt. Ien fan de punten yn syn betooch seit: wat is Fryske kultuer en wat is kultuer yn Fryslân? It binne fragen dy’t neffens de direkteur fan Tresoar bepalend binne foar dat wat de identiteit fan Fryslân (út)makket. Fierders moat de regio him oriïntearje en beriede op syn ferhâlding mei en syn posysje binnen Europa. Looper: “Niet de cultuur, de taal of het landschap, maar de betrokkenheid bij het steeds weer zoeken naar ons eigen dna is de kracht van Friesland.”

Op syk nei “ons eigen dna”? Understeld mei wurde dat Looper – hy is fan profesje histoarikus – sawol de kontekst as de konnotaasjes en bybetsjuttings fan de troch him hantearre begripen ken. De taal twingt hjir yn alle gefallen ta in refleksje op de kontekst. Goed lêze is korrespondearjend lêzen. (Roland Barthes). Bert Looper syn sizzen oer de syktocht nei “ons eigen dna” komt oerien mei in tal begripen út in betooch, sa’t dat te finen is yn it rapport Fan de minsken en de grûn. Toekomstagenda Fryslân duurzaam 2040. Derút de folgjende passaazje: “Naast die probleemperceptie, is het ook goed te kijken naar de historie van een gebied en hoe dat de mensen daar heeft gevormd. Het DNA van in dit geval de Fries, of ook wel hier de Friese ziel genoemd, bepaalt ook wat in het gebied wel en niet past. Aansluiten bij de historie en de genen van de Friezen kan de omslag naar een duurzamer systeem vergemakkelijken en natuurlijker maken. (…)” 

“Aansluiten bij de genen van de Friezen?” By soks moat ik altiten tinke oan de grapjeierij fan ien as Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869), dy’t hawwe woe dat de Friezen oarspronklik út Yndië kamen. Mar ja, wy binne goed twa ieuwen fierder. It Fryske fjild leit der wilens in pear slaggen oars hinne. Dat jildt ek foar de sinsnede oer "de genen fan de Friezen”. Dy krijt in ekstra navrante lading, as betocht wurdt dat de titel fan it rapport Fan de minsken en de grûn. Toekomstagenda Fryslân duurzaam 2040 in fariant is op de yn 1940 ferskynde Fryske heimatroman Groun en minsken fan Reinder Brolsma (1882-1952), dêr’t de skriuwer yn 1941 de troch de Dútsers ynstelde Harmen Sytstra-priis foar krige. Eefkes fierderop komt men yn datselde rapport "Fan de minsken en de grûn" mei de neifolgjende en allike ‘fleurige’ passaazje op ’e lappen: “De vraag of de Fries moet, wil en kan veranderen is niet eenduidig te beantwoorden. Het kan zeker wel, maar dan moeten de prikkels tot verandering raken aan de Friese ziel en het achterliggende oergevoel. Anders gesteld, dan moeten de prikkels geaard zijn in de Friese kernwaarden van water, natuur, ruimte, vrijheid en onafhankelijkheid, taal, cultuur en historie.”  [kursyf, e.h.]

histoarysk besef

It giet yn dizzen om in maatskiplik nuodlik ûnderwerp. Fansels is it net sa dat de nije swarte learzens de provinsje yn marsjeard binne. Nee, dêr giet it net om. Wêr’t it al om giet, is de terminology dy’t der yn de ferskillende publikaasjes op nei holden wurdt, in taal dy’t sa altemets rare broekhoest jout. Hoe kin dat? Of oars sein: Hoe kin it dat by de diskusje oer de (kulturele) identiteit fan Fryslân alderhande histoarysk swier beladen begripen op it aljemint brocht wurde? Wat is de reden dat der al te maklik foarby sjoen wurdt oan de tekens [de ferwizings] ûnder de taal, sis mar: de kontekst? Hawar, kin der, as Fryslân himsels dan dochs “op ’e nij útfine moat” ek in nije, oare taal útfûn wurde? Ik bedoel, wat mear histoarysk besef oangeande de kar fan de ferskillende begripen en titels, it soe de inisjators en stipers fan Fryslân Kulturele Haadstêd 2018 yn alle gefallen net misstean. Dat skynt yn ’e praktyk fan de 2018-dissipelen lykwols dreech te wêzen. Twa jier ferlyn ûntstie grutte kommoasje doe’t de Provinsje Fryslân it histoarysk sjoen nochal ûnsmaaklike promoasjefilmke Fryslân culturele hoofdstad 2018 meitsje liet, in film wêryn’t op in stuit it bloed troch it hert en de klaai – de grûn – fan Fryslân rint. 

Binne de hjir boppe oanhelle gefallen inkeld ûnhandige, domme en faaks út naïviteit fuortkommende aksidinten? Is der miskien sprake fan in tekoart oan in echte brede fokus, of oars: Is de blik tefolle nei binnen rjochte? Lit yn dizzen bygelyks ris sjen nei de gearstalling fan de Koöperaasje 2018, dy’t ôfrûne moandei  mei de notysje Nocht oan ’e takomst op ’e lappen kaam. De nau mei de stichting Fryslân 2018 ferbûne Koöperatie 2018, dy’t ûnder mear ek te set sil mei it skriuwen fan it bidbook, lês: mei de ynhâld, de ynrjochting en foarmjouwing fan Kulturele Haadstêd 2018, dy groep is, ôfgeand op de ûndertekeners fan de notysje “Nocht oan ’e takomst”, sa blank as de dunen by Appelskea, gjin bûtenlanner yn te bekennen. Mar faaks sit der yn it laadsje ‘e.o.’ (en oaren), dat achter it rychje ûndertekeners stiet, noch in Surinamer, in Marokkaan of in heale Sinees ferskûle. 

Wêr’t it hjir om giet is it fenomeen partisipaasje. De Koöperatie 2018 skriuwt datoangeande dat ien fan har basisprinsipes “het belang van de participatie is, zowel door de kunstenaars als de bewoners.” Dat heart moai en foarnaam. Mar as it by dy partisipaasje om de represintativiteit fan de ferskillende befolkingsgroepen giet c.q. de kulturele en etnyske diversiteit, dan komt dat (dus) net ta utering yn de gearstalling fan de Koöperatie 2018. Yn Ljouwert, mei in allochtoane befolking fan 9,9 persint – der wurde mar leafst 63 talen praat – wenje en wurkje mei-inoar in goed 100 ferskillende befolkingsgroepen, in getal dat foar de rest fan Fryslân in pear slaggen leger leit.[i] Koartsein: bestiet Fryslân KH-2018 ek foar de yn de provinsje Fryslân libjende minsken, mei oare genen? Is der yn de Koöperaasje 2018 ek plak foar minsken dy’t net ta de blanke, autochtoane Fryske elite heare? In skriuwer-keunstner as, krij beet, de koartby mei de Literatuerpriis fan de Europeeske Uny bekroande Rodaan al Galidi – hy wenne jierren oanien yn Fryslân – soe in mear as bysûndere ‘ynput’ hawwe kinne. 

klaas sietse spoelstra

Hoe dan ek, ek by de gearstalders fan it rapport “Fan de minsken en de grûn. Toekomstagenda Fryslân duurzaam 2040”, ûndertekene troch ûnder oaren Klaas Sietse Spoelstra – hy is ien fan de oprjochters fan “Stasjon 2018. Leef de ziel van Fryslân” en teffens lid fan de Koöperaaasje 2018 – wurdt it etnysk-kulturele ferskaat binnen de provinsje oersljochte c.q. negearre, sa't bliken docht út de earder út it rapport sitearre passaazjes, wêryn’t dé Fries it primaat hat.

polityk top-down-tinken

Deputearre Jannewietske de Vries hat har 2018-plannen ûnder mear dellein yn de kultuerfizy “Finsters iepen (2009-2012)”. By sa’n titel heart, sa mei ûndersteld wurde, ek de iepen politike en kulturele dialooch, it iepen petear tusken de ferskillende partijen, ynstânsjes en persoanen. Mar hoe iepen steane dy finsters werklik? Wêrom wurdt in kritikaster as Huub Mous, de fleurige nar fan Fryslân dy’t wolris in krityske noat oer de KH-2018 sjongt, te ferstean jûn dat der ophoepelje moat? Abe de Vries, lid fan de Koöperatie 2018 en ien fan de skriuwers fan it bidbook foar KH-2018, seit plan-út dat de neffens him “twiveleftige figuer” Mous “opsokkebalje” moat, in tiidwurd dat synonym is foar “oprotte” of “opsoademiterje”. De Vries skrillet der net foar tebek en spylje yn dizzen de etnyske kaart: “As je sa’n grouwélige hekel ha oan alles wat mei Fryslân yn it algemien, en de Fryske skriuwerij en kultuer yn it bysûnder te krijen hat, wat dogge jo hjir dan? (...) En mocht de oanwêzigens fan jo rju eale persoan yn dizze provinsje dochs safolle ynfloed ha op jo net te betwingen drang ta it publisearjen fan baggerstikjes? Sokkebalje dan asjeblyft op nei in miljeu dêr't jo folle better thúshearre.” [Ut: ‘Mous,sokkebolje asjeblyft op! […] Wat dogge jo hjir?’]

Dep. Jannewietske de Vries

Yn it ferlingde fan dizze oprop ta it smoaren fan it krityske tsjinwurd, leit ta in hichte ek it negearjen fan it publike debat troch deputearre Jannewietske de Vries. Hie de deputearre yn de provinsjale kultuerfizy “Finsters Iepen 2009-2012” noch de ambysje om “iepen te stean foar de wrâld om ús hinne”, no’t de kniper op ’e skine komt, – moarn moatte de Fryske Steaten kedize oer it ferfolch fan Fryslân 2018 – no rint De Vries wei foar it debat oer KH-2018. Dat hie justerjûn (19-12) wêze sillen yn it debatsintrum De Bres yn Ljouwert. “Ze voelt er niets voor,” lit in wurdfierder fan De Vries witte, “debat hoort thuis in straten."[ii] Is dat, is dat faaks de yllustraasje fan in rücksichtlos Frysk polityk top-down-tinken? 

De kâns om Fryslân yn 2018 Kulturele Haadstêd fan Europa wurde te litten, dy kâns moat fansels – io vivat – net fersokkeballe wurde. Minsken as Sjoerd Bootsma, Jacco de Boer, Harmen van der Hoek c.s. hawwe mei in muldissiplinêr festival as Explore the North, ûnderdiel fan it Fryslân 2018-gebeuren, sjen litten dat se fantastyske dingen begûchelje kinne. Mar mei it each op de bytiden bline polityk en de sa altemets wat al te prekêre taal yn en om it festijn Fryslân KH-2018 hinne driget it sirkus út te rinnen op it âlde spultsje dat seit: - Fryslân is altyd swier mar sil nea net bernje!  

Eeltsje Hettinga, 20 desimber 2011

---

[i] boarne: gemeente Leeuwarden, Liesbeth Wiersma, beleidsadviseur Integratie en Inburgering

[ii] boarne: Liwwadders (www.liwwadders.nl)

De Gysbert 2011: in banaal Bewegersrapport

Willem Verf by de betinking fan de Slach by Warns

“Utjouwers en bestjoerders fan ynstitúsjes dy’t yn sjuery’s sitte: Kin net,” merkt ES op yn in reaksje by in stik oer de Gysbert Japicxpriis 2011 op it bloch fan de Seedyksterfeartfisk (09-11). It is in konstatearring dy’t hout snijt. De foarsitter fan de Gysbert-sjuery 2011, skriuwer en Frysk Beweger Willem Verf, is yn alderhande bestjoers- en oerlisorganen behelle, ûnder oaren yn it bestjoer fan Tresoar, wylst datselde Tresoar, mei kultuerdeputearre Jannewietske de Vries as bestjoersfoarsitter,  besteld is mei it oansykjen fan kandidaten foar de Gysbert-sjuery, in saak dy’t dien wurdt yn ’e mande mei de Fryske Akademy, konkreet: mei Piter Boersma, skriuwer, leksikograaf en Frysk Beweger. 

Oan de betingst fan in beskate ôfstân ta it literêre fjild, dêr hat men sa’t skynt net folle boadskip hân, teminsten, dit jier wienen der gjin sjueryleden fan bûten Fryslân, sa’t dat by de gearstalling fan eardere Gysbert-sjuery’s faak wol it gefal wie. Fan datoangeande hie de Gysbert-taspraak fan deputearre Jannewietske de Vries, de frou achter it adagium ‘Finsters iepen’, in moai dûbele ynslach, want, sa seit De Vries yn har wurd by de útrikking fan de Gysbert oan Durk van der Ploeg: “Doch ris wat oars, ferlit jim eigen, feilige terp. Sykje nije foarmen fan gearwurking, mei minsken en organisaasjes dy’t miskien net foar de hân lizze.”

It rapport fan de sjuery fan de Gysbert-2011 hat in heech Bewegersgehalte. Sterker: út it as brief stelde skriuwen docht bliken dat Bewegers fan it slach Willem Verf net by steat binne om literatuer en Beweging út inoar te hâlden. Sa likernôch trijekwart fan it sjueryrapport giet oer oare saken as it bekroande wurk fan Durk van der Ploeg. Mar ja, soks liket Bewegers eigen: gjin gelegenheid of der moat in Fryske preek en skeet dien wurde. Yn dizzen giet it bygelyks om in hiele trits fan oanrikkemandaasjes oer de manier wêrop’t it oars en better kin mei it ferskynsel Fryske literatuer, yn it bysûnder mei de Fryske literêre prizen. Mar sûnt wannear is it de taak fan in Gysbert-sjuery om, sis mar, oer it literêre lyk fan de laureaat hinne, soksoarte Bewegersrapporten op te stellen? Wêrom bout in Gysbert-sjuery harsels om ta in ferkapte politike advyskommisje?

Oer de literêre kritearia op grûn wêrfan it wurk fan Van der Ploeg de Gysbert Japicxpriis 2011 taskikt is, krijt men net folle te hearren. Ja, platitudes fan it kaliber ‘in grut oeuvre’, ‘ferskaat oan ferhalen’, ‘in heech nivo’, mei fierders banaliteiten fan it alloai ‘hy skriuwt al fyftich jier’, ‘hy skreau mear as tritich boeken’ en oare hollerombom. De neamde begripen en útspraken wurde yn it sjueryrapport net of amper taljochte, om it oer alle oare omisjes mar net te hawwen. Oer de ûntjouwing yn it oeuvre fan Van der Ploeg? Gjin wurd. Oer de poëzy dy’t Van der Ploeg sa by de jierren lâns byinoar skreaun hat? Gjin wurd. Oer de twatalichheid fan de skriuwer? Gjin wurd. Oer Van der Ploeg syn plak binnen ‘it literêre fjild’ (Bourdieu)? Gjin wurd. Ensafuorthinne. It smyt de fraach op hoe kapabel dizze Gysbert-sjuery west hat.

Yn it artikel 'Gysbert en de frucht fan de Fryske ynstitúsjonalisearring' (de Moanne, 11-10) is steld dat kultuerdeputearre Jannewietske de Vries yn de nije kultuernota, dy’t wilens al mear as in jier op him wachtsje lit, in ferheging fan it prizejild foar de Gysbert Japicxpriis fêstlizze sil. De Vries joech by de útrikking fan de priis yn Boalsert al fêst in foarskot, dat is te sizzen: it prizejild wurdt mei 5000 Euro ferdûbele. Pet ôf. Mar by neier ynsjen blykt dat presintsje dochs fierhinne in sigaar út eigen doaze te wêzen. In triomfantlike deputearre De Vries: “It bedrach kin brûkt wurde om in titel út it oeuvre fan de winner oer te setten yn it Nederlânsk.” Dat is net it earjen fan in skriuwer, nee, dat is it (fer)hoerearjen fan in skriuwer.

Kultuerdeputearre Jannewietske de Vries

It belied fan Jannewietske de Vries en dat fan steatssiktaris Halbe Zijlstra, it past elkoar yn dit stik fan saken as broek en festje. Skriuwers moatte as keunstner de eigen broek mar ophâlde. Oftewol: As jo jo wurk oerset hawwe wolle, bêste mynhear Van der Ploeg, dan betelje jo dêr sels mar foar. In soartgelikens belied krije de literêre media optsjinne. It Letterenfonds mei fan it ministearje bygelyks gjin tydskriftbelied mear ûntwikkelje, de jildlike stipe oan papieren literêre blêden hâldt op. Dat giet fan Tirade oant en mei blêden as Ensafh en de Moanne. Foar de produksje fan essays, kritiken en resinsjes bygelyks, de sekundêre literatuer dus, sille de gefolgen desastreus útwurkje. Party skriuwers fan dizze sekundêre literatuer, minsken dy’t trochstrings toch al minder betelle krije as in koely yn in tankerskip, sil nóch minder oanstriid hawwe om har ta dit op himsels absolút needsaaklike wurk te setten. Dat euvel hat ek mei (!) in reden west dat in foar Trinus Riemersma ornearre jubileumbondel mei essays, kritiken en opstellen oer syn wurk der noait net kaam is. Sa earet dit lân syn skriuwers, sa ferhoerearret dizze provinsje syn literatuer. 

Hoe’t it lanlike belied fan Halbe Heale Soal Zijlstra útwurkje sil op provinsjaal nivo, dat bliuwt foarearst rieden. It wachtsjen is op de nije, lang bide provinsjale Kultuernota, foar de skriuwers yn Fryslân hooplik net ferpakt yn de wolbekende eigen sigaredoaze.

Durk van der Ploeg - Reis nei it uterste lân (2)

Yn de trijetalige gedichtebondel Gjin grinzen, de reis (2004) is de dit jier mei de Gysbert Japicxpriis bekroande skriuwer Durk van der Ploeg ien fan de trijentweintich dichters dy’t him útlei op it tema reizgjen. De oersettingen fan de fersen kamen fan in ryklik ynternasjonaal selskip oan oersetters: Susan Massotty, David Colmer, Klaas Bruinsma, Elske Schotanus en ûnderskreaune. De twa lêstneamden brochten ûnder mear it lange, ferheljende gedicht ‘Reis nei it uterste lân’ fan Van der Ploeg nei it Nederlânsk oer, skriuwer en fertaler David Colmer soarge foar de Ingelske oersetting. 

‘Reis nei it uterste lân’ hat yn foarm en styl wat wei fan de epyske, breed opsette fersen, sa’t dy yn Van der Ploeg syn bondel Troch kadastrale fjilden (2003) te finen binne. It gedicht sels is my winliken justjes té breed. Mei troch it gebrûk fan de earste persoan meartal, hâldt de dichter it direkt persoanlike bûtendoarren, in eigenskip dy’t men faker yn de poëzij fan Van der Ploeg tsjinkomt. It ien en oar is fan dy gefolgen dat syn wurk sa altemets in beskate retoaryske kant útskaait. Ek ‘Reis nei it uterste lân’ is dêr net alhiel frij fan.

De oersetting fan Van der Ploeg syn bydrage nei it Nederlânsk wie in heikerwei. My heucht dat wy, op fakânsje yn it ferdronken lân fan Saeftinghe oan de Skelde, ús de tosken stikken bieten op wurden as ‘tijs’ en útdrukkings as de ‘glêzen wein’. It idioom fan Van der Ploeg, it giet, lykas sa faak yn syn omfangryk oeuvre, fier bûten it behyplike en behelplike Frysk-Nederlânsk Hânwurdboek (1984) om. Fierders wie it saak om it nedige omtinken te jaan oan de ritmen, want dêr moat it gedicht it foar in part fan hawwe. Van der Ploeg, dy’t de tekst autorisearre, koe goed wurde mei de Nederlânske fertaling, dat op basis fan dy tekst sette de Australyske skriuwer David Colmer – hy wennet sûnt 1991 yn Nederlân – him oan de Ingelske oersetting fan it gedicht.

Gjin grinzen, de reis, in inisjatyf fan de stifting Cepher, dat ta stân kaam yn gearwurking mei Omrop Fryslân, hie in multymediaal karakter. Yn it radioprogramma Omnium waarden de trijentweintich dichters dy’t harren bydrage oan ‘de Reis’ joegen, ûnderfrege oer it  tema reizgjen. Yn datselde programma lies elke dichter syn/har gedicht foar. By de útjefte fan de blomlêzing – Michiel Postma soe foar de fernimstige foarmjouwing fan it boek de Liuweprint 2004 krije – waard in CD foege, wêrop’t alle foardrachten, fan Elmar Kuiper, Arjan Hut, Albertina Soepboer, Aggie van der Meer oant en mei Abe de Vries, nochris ôfharke wurde koenen. It ynterview mei Durk van der Ploeg en syn foardracht fan ‘Reis nei it uterste lân’ is hjir te beharkjen.

REIS NAAR HET LAATSTE LAND

Zolang er open water is en slib, en zon en maan tot in het

Onwetende over het landijs scheren. Zolang de nacht sterren neerzet

Tot voor de kust, door broze dromen van genade worden wij gewekt.

Wij eten staande van geëmailleerde schalen en beuken de dorpel vast onder

De deur. Voor een reis naar het stervende land jagen wij de honden en doen 

                                                                                              de paarden

Oogkleppen voor. Oordeel dat ons moet treffen nu hoer en bastaard rusten

Onder de sikkel van de maan. Lichtloodsende sterren wijzen ons noordwaarts

Over meridiaan en poolcircel. Hoe ver reikt ons gaan, wellicht tot in het ijs?

De tragiek van de droom weerspiegeld in het  gebogen postuur van 

                                                                                          de slikwerker.

Wij wonnen land uit zee en bewerkten het. Ons werd vadems toegemeten

Op aanwassende diepten. Onder de zeespiegel haalden wij binnen wat ons

Toekwam aan verte en kim. De aarde zou zich vermenigvuldigen onder 

Onze handen. Wij erfden kwelderland in eeuwenoud landijs, maar het lot

                                                                                                   kon ons

Niet vergeten. Bij het tij dat de dood ons overviel en de reis, eeuwig 

                                                                                              aangezegd,

Begon, ontvluchten wij het haardvuur. Over ijs gingen wij op reis naar de

Laatste vore om die met de balsem van ons verdriet achter ons te laten.

Zee die haar eigen water is, water dat de afgrond zijn zwijgend oordeel

Oplegt, hoe lang hebben wij in de verborgen voortgang van de dingen jouw

Diepten vertrouwd en de troost van je mompelende golven verstaan?

Wind? Wij vertrouwden op de wind die ons het zeil deed opsteken als wij 

                                                                                                        met

Het eiken zwaard het diep overstaken dat onvermijdelijk het onze zou zijn.

Hoe meten wij de tijd ons niet is toekomt? Hoe wegen wij zwaartekracht?

Zwemmers zijn wij die aarzelen en op Gods genade drijven tot een vlaag

Van twijfel ons achterhaalt in het eeuwige uur die verlangens breekt al hout.

Onderweg raakt een vis, op weg naar zijn paaiplaats,

Vast in het ijs, de laatste lucht borrelend voor de bek

Hoe kan ik kappend naar lucht helpen de natuur te redden?

‘t Staal van de bijl staat averechts op het leven.

Hoe kap ik een gat naar het verdronkene?

In het ijsland baart zijn lijkwagens met vrouwen

Die rouwen achter dunne sluiers van troost en wraak;

De geur van hun reukwater smacht naar leven.

JOURNEY TO THE OUTER LAND

As long as there are mudflats and open water, sunlight and moon-

Shine skimming beyond knowing over the icecap, as long as night

Brings out the stars at sea, our brittle dream will wake us from grace.

We eat standing from enamel bowls and pound the doorstep into place.

For a journey to the outer land, we whip the dogs, blinker the horses.

Judgement will come upon us now that we whore and basterd take their ease

Beneath the sickle moon. Shining pilot stars lead us up north beyond

Meridian and polar circle. How far can we go, maybe onto the ice?

The tragedy of dream reflected in the crook back of the mud digger.

We pushed back the sea and worked the soil. We were allotted phantoms.

Of land and ever deeper. Below sea level we grabbed our share of distance

And horizon, forcing earth to multiply beneath our hands. We

Inherited salt meadows under ancient icecaps but fate did not forget us.

When the tide of death came in and the journey, announced forever,

Began, we fled the fire in the hearth. Over ice we went, travelling to the

Last furrow to leave it behind with the balsam of our sorrow.

Sea that is its own water, water that imposes it silent judgment

On the abyss, how long amid the secret progress of things have we trusted.

To your depths, understanding the consolation of your mumbling waves?

Wind? We relied on the wind that had us raise the sail when, with our oaken,

Sword, we crossed the depths we could not help but claim as our own.

How to measure time that won’t be ours? How to weigh gravity?

We are hesitant swimmers adrift on the mercy of God until fit

Of doubt will come upon us in the eternal hour that snaps our hopes like 

                                                                                                     sticks.

Caught in the ice on its way to spawning grounds,

A fish, its last breath bubbling from its mouth.

How can I help save nature by hacking for air?

The steel of the axe is at odds with life.

How do I hack a hole to the drowned?

The land of ice brings forth hearses with women,

Mourning behind their veils of solace and vengeance;

The scent of their cologne is life itself. 

Boppesteand artikel is it twadde part fan in trijelûk oer de dichter Durk van der Ploeg. It lêste diel ‘De sirkel rún. Oer de poëzy fan Durk van der Ploeg’ ferskynt healwei novimber yn de skriftlike ferzje fan it tydskrift De Moanne.

 

Gysbert en de frucht fan de Fryske ynstitúsjonalisearring

UPDATE. Tiisdei 15:27 Fan Matthé ten Wolde, bestjoersadviseur fan deputearre Jannewietske de Vries: "Skriuwer, dichter en essayist Durk van der Ploeg is de winner fan de Gysbert Japicxpriis 2011."

“Wy hawwe as sjuery oanjûn dat wy ree wienen om in shortlist op te stellen, mar noch Tresoar noch de provinsje binne dêr op yn gien. De provinsje hat der tefolle in rem op set, omdat se earst har eigen literatuerbelied ynfolje en folgje woe," seit Ate Grypstra, sjuerylid fan de Gysbert Japicxpriis 2011.  “Uteinlik is der neat gebeurd. Gjin reuring, gjin ruchtberheid. Dat hat my fernuvere. It idee om de Gysbert mear status te jaan, is mislearre, de priis sels is ûnderstek dien.”

Dat wol net sizze dat der neat besocht is. Mar yn ’e praktyk kaam der neat fan op ’e hispel. Konkreet: begjin maart hat Tresoar, yn de persoan fan de literatuerbefoarderer Teake Oppewal, neffens Linkednet tsjintwurdich consultant Frisian literature, de sjuery tante oft se meitinke woe oer de fraach om mear ruchtberheid te jaan oan de Gysbert Japicxpriis fan dit jier. Grypstra: “Wy hawwe doe witte litten dat soks net ús taak is. Tresoar hat doe noch by de Provinsje oan west, mar is neffens my weromfluite.”

Tresoar kaam dêrnei neat mear út hannen. Sterker noch, men joech it oer, joech it spul yn hannen fan de provinsje, makke har ôfhinklik fan de amtners, foarljochters en kommunikaasjedeskundigen fan deputearre Jannewietske de Vries, dy’t mei in soad p.r. it grutte Gysbert-kabaal meitsje soenen. Soenen... Ja, ja, slûge soe ek en stoar earder. Fanôf de kant fan de provinsje hat de Gysbert-sjuery bygelyks formeel noait in fersyk ta it opstellen fan in shortlist krigen.  

Deputearre Jannewietske de Vries

Twa jier ferlyn kaam de deputearre mei it sizzen dat se derfoar soargje soe dat de priis ‘mear status' krije soe en ek soe der ‘mear ruchtberheid’ oan jûn wurde, mar Jannewietske de Vries is yn dit stik fan saken net mear geloofweardich, yn har belied is se ûnbetrouber wurden.  Is de troch har taseine ferheging fan it prizejild der kaam? Nee. Hawwe de troch har taseine provinsjale skriuwersbeurzen foarm en ynhâld krigen? Nee. Binne der prikken yn it wurk steld om mear ruchtberens oan de priis te jaan? Nee. De deputearre mei dan wol sizze: ‘Wy hawwe mei de Fryske literatuer goud yn hannen,’ yn it stik fan de Gysbert hat se der in âld izerhannel fan makke.

Ein augustus lei it lêsrapport fan de Gysbert-sjuery, ynbegrepen de namme fan de laureaat, op de burelen fan de provinsje. Mei wat mear oerlis en in bettere koördinaasje tusken Tresoar, de provinsje en de útjouwers hie der gelegenheid genôch west en meitsje mei de nedige tamtam de ynteresse by it publyk los. “It spul liket ferkommen te wêzen yn burokrasy,” ferdútst Ate Grypstra syn yndruk fan de gong fan saken. “Tresoar lei de saak by de provinsje del en de provinsje die dat oarsom. In spultsje Fryske pingpong.”

Sjueryfoarsitter Willem Verf folt oan: “Yn ferbân mei it wat dûbele karakter fan de priis – soms giet it om in priis foar in oeuvre, soms foar in ôfsûnderlik boek – hawwe wy it útstel dien ta it oanleverjen fan in shortlist en it ynstellen fan in publykspriis. Dat is net troch elkenien, sis bepaalde eleminten binnen de Bûterhoeke, likegoed oppakt. Fierders woe it nije gearwurkingsferbân fan útjouwers, de Stichting Boeken fan Fryslân, gjin ferantwurdlikheid nimme foar ús plannen en útstellen, omdat se fûnen dat se te koart tiid hienen.” Verf lit fierders witte dat de sjuery mei in knap kritysk sjueryrapport komme sil. “Der sil in tal kanttekeningen makke wurde by de proseduere fan dit jier en der is in tal krityske advizen foar de polityk.”

De betelle krêften fan Tresoar dy’t har as beropsfriezen dwaande hâlde mei de befoardering en de promoasje fan de Fryske literatuer – foar skriuwers meastentiids oars net as hongerlapjend willewurk – hienen by alle sloffens en sleauwens fan de Provinsje faaks noch wol it ien en oar fan har eardere plannen  op Gysbert-priemmen sette kinnen. Mar nettsjinsteande dat it yn septimber/oktober De Moanne fan it Fryske Boek is,  bleau it piseameldersstil. De literatuerbefoarderer Teake Oppewal bygelyks wie te drok mei it tarieden en útwurkjen fan syn âldwivehobby, in lêzing oer famyljerelaasjes yn de Fryske literatuer. “Wat mear piid en inisjatyf by de minsken op ’e Bûterhoeke, dêr hie it net minder fan woarn,” seit Ate Grypstra.

Ek de literêre  tydskriften, de Moanne en Ensafh. hienen it ôfrûne healjier net of amper omtinken foar de heechste literêre priis fan Fryslân. Haadredakteur Ernst Bruinsma is fan betinken dat “skriuwe oer de Gysbert pas doel hat op it momint dat de winner bekend is. Wat ik al ferwachtsje,” seit er, “is dat de hichte fan it jild dat by de priis heart ferdûbele wêze sil.” Nettsjinsteande it dozyn redakteuren dat it  literêre tydskrift Ensafh. telt, kaam it blêd it ôfrûne healjier net fierder as de presintaasje fan in longlist en in ûnnoazel yninoar knutsele poll.  Koartsein, de iennige reuring dy’t der komme soe, wie de reuring oer  it útbliuwen fan reuring. 

Offisjeel mankearret it him op dit stuit allinnich noch oan in krol fan deputearre Jannewietske de Vries ûnder it troch har amtners tarette stik, dat moarn, 11 oktober, troch DS behannele wurdt, in stik dat yn ien kear ôfhammere wurde sil. Yn de kuiergongen wurdt grute dat se, tagelyk mei it bekend meitsjen fan de namme fan de laureaat, de oankundiging dwaan sil dat se har portefeuille kultuer  opjout omreden fan  har mislearre, fout op fout steapeljend belied. In wiis beslút en it is te hoopjen dat Jannewietske de Vries no ris werklik trochpakke sil. 

De Gysbert Japicxpriis – it giet, en dit is werklik it alderlêste nijs, om in oeuvrepriis – wurdt op tiisdei 8 novimber útrikt yn Boalsert. 

Eeltsje Hettinga, 10 oktober 2011

Nobelpriiswinner Tomas Tranströmer en Fryslân (2)

Tomas Tranströmer (1931)

De Nobelpriis foar literatuer giet dit jier nei de Sweedske dichter Tomas Tranströmer. En mei rjocht. My skeat by it hearren fan dat nijs – it waard my trochdien troch Radio Netherlands Worldwide dy’t my fannemiddei belle mei it fersyk oft ik in taljochting jaan woe op de troch my ferfryske gedichten fan Tranströmer – ynienen it Neiwurd fan de blomlêzing Wrâld, Finster, Gedicht (2002) yn 't sin, in stik wêryn’t ik oanjûn hie dat Tranströmer, sûnt jier en dei ien fan myn favorite dichters, hjoed of moarn dizze wrâldliteratuerpriis taparte wurde soe. 

‘As it my net mist,’ wie it sizzen yn niisneamd Neiwurd, ‘hellet ien fan dizze beide Sweedske dichters [de twadde wie Lars Gustafsson] oare jier yn Stockholm de Nobelpriis foar literatuer op.’  

Kommende tiid mear oer de Sweedske dichter, fan wa't op dit plak, yn july, ûnder mear it gedicht In skiss fran 1844 (In skets út 1844) ôfprinte waard, opnaam yn de sammelbondel mei de foar syn wurk sa skaaimerkjende en sprekkende titel De herinneringen zien mij. 

Foarearst nim ik hjir fan Tranströmer it gedicht ‘Yn de iepen loft’ oer en myn taljochting dêrop, teksten, sa't dy te finen binne yn Wrâld, finster, gedicht (s. 74-77). 

YN DE IEPEN LOFT

1.

 

Labyrint fan it lette neijier.

By de yngong fan de bosk in weismiten lege flesse. 

Kom der yn. Om dis’ tiid hinne bestiet de bosk út stille útstoarne 

              lokalen.                      

Oars net as in pear lûden, as ferskoot ien mei in pinset hoeden
                                                                      de tûken

of in knierbân licht kriezjend yn ’t binnenst fan in tsjokke stam.  

De froast is oer de poddestuollen gien, se binne taskronfele. 

Se lykje op dingen en stikken klean fûn nei in ferdwinen.

No giet it op skimer oan. It is saak dy der út te rêden

en dyn merknimmen opnij te hifkjen: it roastige ark  

              dêrbûten op 'e bou 

en it hûs op 'e oare kant fan de mar, in readbrún fjouwerkant  

              krêftich as in bûljonblok.

 

 

2.

 

In brief út Amearika die it him, dreau my nei bûten

op in ljochte junynacht de lege strjitten fan de foarstêd yn

tusken nijberne wiken sûnder oantinken, koel as blaudrukken.

 

It brief op 'e bûs. Wansillich razende swalkerstocht, in soart needgjalp.

By jimme hawwe goed en kwea werklik gesichten.

Wat te úzes meast in striid tusken woartels, sifers, ljochtflitsen is.

 

Dyjingen dy’t de opdrachten fan de deaden dogge,  deiljocht net.

Se hâlde bewâld op glêzene ferdjippings. Se krioelje yn de sinnegloede.

Se lynje oer de toanbank en draaie de hollen.

Fier fuort bliuw ik by tafal foar ien fan de nije fasades stean.

In protte finsters gearfloeiend yn ien inkeld finster.  

Ljocht fan nacht syn himel en it ferweech fan beamkrúnen dat dêryn 

               opheind wurdt.  

It is in spegeljende mar sûnder weagen, omhegen kaam yn simmernacht.

   

Foar ien inkelde tel

liket geweld ûnwerklik.

 

3.

 

De sinne baarnt. De fleanmasine komt leech oer en smyt in skaad 

yn 'e foarm fan in grut krús oanstoarmjend 

               oer 'e grûn.

Der wrot in minske yn 'e bou om.

Der komt it skaad oan.

Ien inkeld part fan in sekonde sit er midden yn it hert fan 

               it krús.

 

Ik ha it krús sjoen dat yn 'e ferwulften fan koele tsjerken hinget.

It liket bytiden in momintopname

fan eat driftich fan beweging.

 

IT LABYRINT FAN IT LETTE NEIJIER, LOF OP IT IMAZJINÊRE 

 

Eeltsje Hettinga tekening Elske Schotanus

'In brief út Amearika die it him, dreau my nei bûten / op in ljochte junynacht de lege strjitten fan de foarstêd yn. (…) Doe’t ik ein ’94 nei Amearika ferhúze, siet der yn de tolve kisten dy’t ik op it frachtskip sette in seleksje fan de boeken dy’t ik yn 'e rin fan de jierren garre. Neist it wurk fan Ingeborg Bachmann wie dêr ek de bondel  Het wilde plein (Gedichten 1948-1990) fan de Sweedske dichter Tomas Tranströmer by.

 

Wa’t de poëzije fan dizze Sweed lêst, bliuwt neitiid efter yn it skimer fan frjemd meitsjende romten en tiden.Tranströmer syn skriuwen, en dus syn tinken, wurdt oandreaun fan in noardlik kâld, mar libben ûnderwesten. Syn wurk liket bytiden op in mei iisskossen oerladen rivier, as it om de rykdom oan bylden giet. Se komme op út de djipten fan in ferheftich lyryske en fierhinne ûnderwestlik bepaalde ûnderstream, al stelt J. Bernlef - yn Nederlân de fêste oersetter fan it wurk fan de Sweed - terjochte fêst dat Tranströmer syn wize fan wurkjen hiel wat minder frijbliuwend is as dy fan de surrealistyske dichters. In rigel as 'No giet it op skimer oan. It is saak dy der út te rêden/ en dyn merknimmen opnij te hifkjen’, dêr sit neat surrealistysk by. It ûnderbewuste is by Tranströmer gjin doel, mar ien fan de middels by syn skriuwen.

Nettsjinsteande it tsjustere karakter fan dit trijelûk – it giet net om 'e nocht om in labyrint – binne de bylden sa helder as glês, mar binnen it gehiel fan it fers tagelyk ek wer de riedseleftige kant neist. It fisuele elemint yn 'Yn de iepen loft’ is ferpletterend, sa taastber. It fers kin eksimplarysk neamd wurde foar Tranströmer syn wurk. 

Yn de tekst wurdt it telluryske, staljûn mei de bylden oer de heimige winterbosk, ferbûn, of better: konfrontearre mei de kultuer, dy fan de stêd en alle glêzige trochsichtigens dy’t dêr mei mank is. De opposysje werspegelet foar in part ek de ferskillen tusken Europa en Amearika (...) 'By jimme hawwe it kweade en it goede werklik gesichten'/.

Op in oar nivo komme de tsjinstellingen it moaist út ’e ferve by it byld fan de leech oanstoarmjende fleanmasine en de minske dy’t yn 'e ierde omwrot. 'Ien inkeld part fan in sekonde sit er midden yn it hert fan / it krús.’ In soarte feriening, fan in byinoar kommen? Nee. De driigjende masine dy’t oanrazen komt, wiist derop dat der wat wankt, mar wat? Ik wit it net, haw der, en dat jildt ek yn it algemien, miskien en soms efkes, in tel  – ûnderbewust  - aan fan dit 'it’, dat fuortkomt út in heftige, driftige beweging, en dat ûnbepaald as it bliuwt, ferpletterjend wêze sil. 

Yn dit trijelûk kin ik einleas omdwale, besykjend om alle betsjuttingen fan dit gedicht helder te krijen. Dat falt tsjin. Slim? Nee, net alles lit him no ienkear ferklearje. Faaks is dat mar goed ek. Al lêzend ploeget men troch alderhande tsjustere ûnderlagen dy’t dit fers hat. De dûnkere assojative krêft dy’t yn dit imazjinêre gehiel besletten leit, fiert jin tagelyk oer tal fan ljochte wegen de wrâld oer. Oan komt men net! Goede poëzije ken gjin einstasjon, mar lit jin gauris op in moai ûntheisterjende wize ûntspoare en ferdwale. Meastentiids wurdt men dêr net ûngelokkich fan.

'In brief út Amearika die it him, dreau my nei bûten.’ Sa is it gien en sa is it my fergongen. De rigel  ropt in romte op, in tiid ek, wêryn’t ik op ien en’t selde momint de oanstoarmjende fleanmasine bin en tagelyk de mins dy’t allinnich yn 'e ierde omwrotte (!). Fan dy mins bin ik de deade, in oersteat, midden yn 'e stêd fan dit bestean. 

In part fan myn boeken, ek dy fan Tomas Tranströmer, stiet noch yn in skuorke op 'e oare kant fan de oseaan. Se meie der stean bliuwe. Besit fan boeken is moai, mar it fûleinige garjen derfan, sa’t ik dat ienris bewend wie, dêr doch ik net mear oan. Lykwols, der is poëzij dy’t ik altiten by de hân hawwe wol. Doe’t ik yn in Amsterdamkske boekwinkel Het wilde Plein lizzen seach, haw ik de bondel op 'e nij oantúgd. My heucht noch de keap. In rib út myn liif. Mar wat soe ’t? Wa’t skientme priuwe wol, moat bliede, bytiden dûbeld, net wier?

   

 

IN DE OPEN LUCHT

 

1.

 

Labyrint van het late najaar.

Aan de ingang van het bos een weggeworpen lege fles.

Treed binnen. Rond deze tijd bestaat het bos uit stille verlaten lokalen.  

Een paar geluiden maar: alsof iemand met een pincet voorzichtig  

                                                                             twijgen verschuift

of een scharnier zwak piepend binnen in een dikke stam.

De vorst is over de paddestoelen gegaan, ze zijn verschrompeld.

Ze lijken voorwerpen en kledingstukken in een verdwijning.

Nu valt de schemering. Het is zaak je er uit te reppen

en je richtmerken opnieuw te bezien: het roestig gereed  

               daarbuiten op de akker  

en het huis aan de overkant van het meer, een roodbruin vierkant  

               krachtig als een bouillonblok.

 

2.

 

Een brief uit Amerika deed het hem, dreef mij naar buiten

op een lichte juninacht de lege straten van de voorstad in

tussen pasgeboren wijken zonder herinnering, koel als blauwdrukken.

 

De brief in mijn zak. Onzalige razende zwerftocht, een soort hulpkreet.

Bij jullie bezitten het kwade en het goede werkelijk gezichten.

Wat bij ons meest een strijd tussen wortels, cijfers en lichtinvallen is.  

Zij die de opdrachten van de dood uitvoeren schuwen het daglicht niet.  

Zij regeren vanuit glazen verdiepingen. Zij krioelen in de zonnegloed.

Zij leunen over de toonbank en draaien hun hoofden.

 

Ver weg blijf ik toevallig voor een van de nieuwe façades staan.

Vele ramen ineenvloeiend tot één enkel raam.

Licht van de nachthemel en het bewegen van boomkruinen wordt daarin 

                                     gevangen. 

 Het is een spiegelend meer zonder golven, opgerezen in de zomernacht.

 

Voor een kort moment

lijkt geweld onwerkelijk.

 

3.

 

De zon brandt. Het vliegtuig scheert laag over en

werpt een schaduw in de vorm van een groot kruis voortstormend 

                 over de grond.

Een mens zit op de akker te wroeten.

Daar komt een schaduw aan.

Een onderdeel van een seconde bevindt hij zich in het midden van 

                 het kruis.

 

Ik heb het kruis gezien dat in koele kerkgewelven hangt.

Het lijkt soms een momentopname

van iets in heftige beweging.