Ingeborg Bachmann - Tsjuster te sizzen – Stimmen 3

It gedicht ‘Dunkles zu sagen’ út de bondel Die gestundete Zeit fan Ingeborg Bachmann hat ferskillende oerienkomsten mei it gedicht ‘Corona’ fan de Roemeensk-Joadske dichter Paul Celan, ûnder mear mei dy iene rigel yn de tredde strofe fan it Celan-gedicht dy't seit: ‘Wir sagen uns dunkles’. Beide gedichten kinne sjoen wurde as leafdesgedichten, sij it fan de tragyske soarte. Wat it krekte yntertekstuele karakter fan 'Dunkles zu sagen' is, wurdt út de briefwiksel Herzzeit tusken Celan en Bachmann net daalks dúdlik. 

It gedicht sels hat alles te krijen mei de myte fan Orfeus en Eurydice. Mar dêr’t it yn it Grykse mythologyske ferhaal de man is dy’t mei syn muzyk syn beleave Eurdice út de rûnte fan de Dea besiket werom te heljen – in ûndernimmen dat op ’e non rint omdat Orpheus op in stuit oer it skouder kipet om te sjen oft Euridice him wol achteroan komt, in omsjen wêrmei't er de belofte ferbrekt dy't er oan Hades dien hie, wat fan dy gefolgen is dat er syn faam foargoed yn tsjustrnis ferliest – dêr draait Bachmann de rollen om. It gedicht set útein mei de wurden ‘As Orfeus puonje ík...’ (italic fan my) 

Ien fan de ynterpretaasjes fan 'Dunkles zu sagen' dat fan 1952 datearret - de fersy dy't de dichteres yn har foardracht jout, is in oaren ien as dy't letteroan yn Sämtliche Gedichte opnommen wurde soe -  leit mooglik by it feit dat Bachmann kear oan kear en op alderhande manieren besocht hawwe moat en helje en til Celan op, op út de dûnkere djipten fan syn eigen ûnderwrâld. Foar dy útlis is wat foar te sizzen. Celan ferlear syn folsleine famylje yn de twadde wraldkriich. Mar lykas Orpheus der net yn slagge om Euridice werom te heljen, sa slagge it ek Bachmann net en hâld Celan op diskant fan de dea, it libben. 

Dunkles zu sagen

Wie Orpheus spiel ich

auf den Saiten des Lebens den Tod

und in die Schönheid der Erde

und deiner Augen, die den Himmel verwalten,

weiss ich nur Dunkles zu sagen.

Vergiss nicht, dass auch du, plötzlich,

an jedem Morgen, als dein Lager

noch nass war von Tau und die Nelke

an deinem Herzen schlief,

den dunklen Fluss sahst,

der an dir vorbeizog.

Die Saite des Schweigens

gespannt auf die Welle van Blut,

griff ich dein tonendes Herz.

Verwandelt ward deine Locke

ins Schattenhaar der Nacht,

der finsternis schwarze Flocken

beschneiten dein Anlitz.

Und ich gehör dir nicht zu.

Beide klagen wir nun.

Aber wie Orpheus weiss ich

auf der Seite des Todes das Leben,

und mir blaut

dein fur immer geschlossenes Aug.

Tsjuster te sizzen

 

As Orpheus puonje ik

de snaren fan it libben de dea

en by de skientme fan ‘e ierde

en dyn eagen dy’t de himel beheare,                       

wit ik my in mûlfol nacht.

 

Ferjit net, dat ek do, ynienen,

dy iene moarntiid, doe’t dyn leger

noch wiet wie fan dau en anjelier

oan dyn hert sliepte,

de tsjustere stream seachst,

dy’t oan dy foarbyteach.

 

De snaar fan it swijen

spand op de weach fan bloed,

krige ik dyn sjongsum hert beet.

In oar stal namen dyn lokken oan

yn it skimerhier fan de nacht,

swarte lokken fan tsjusternis

snijden dyn antlit yn.

 

En ik behear dy net ta .

Beide treurje wy no.  

Mar as Orpheus wit ik my

op diskant fan de dea it libben,

en blau is my

dyn foar altyd beskoattele each.

Mei de dichter Paul Celan hie Bachmann oan de ein fan de jierren fyftich oant yn it begjin fan de jierren fyftich fan de foarige ieu in ferhâlding krigen. Se hienen inoarren kennen leard yn Wenen, yn 1948. Bachmann wie krekt twaentweintich. Yn de maitiid fan datselde jier stjoerde Celan har it earste en wilens klassike gedicht ‘In Ägypten’, in gedicht dat  de iepening is fan de yn 2009 feskynde briefwiksel Herzzeit.

 

In Ägypten

Du sollst zum Aug der Fremden sagen: Sei das Wasser.
Du sollst, die du im Wasser weißt, im Aug der Fremden suchen.
Du sollst sie rufen aus dem Wasser: Ruth! Noëmi! Mirjam!
Du sollst sie schmücken, wenn du bei der Fremden liegst.
Du sollst sie schmücken mit dem Wolkenhaar der Fremden.
Du sollst zu Ruth und Mirjam und Noëmi sagen:
Seht, ich schlaf bei ihr!
Du sollst die Fremde neben dir am schönsten schmücken.
Du sollst sie schmücken mit dem Schmerz um Ruth, um Mirjam und Noëmi.
Du sollst zur Fremden sagen:
Sieh, ich schlief bei diesen!

Yn Egypte

Do moast it each fan de frjemdlinge sizze: Wês it wetter.

Do moast, dy’tsto yn it wetter wist, yn it each fan de frjemdlinge sykje.

Do moast harren út it wetter wei roppe: Ruth! Noëmi! Mirjam!

Do moast har moai meitsje, ast dy by de fremdlingen leist.

Do moast har moai meitsje mei it wolkenhier fan de frjemdling.

Do moast Ruth en Mirjam en Noëmi sizze;

Sjoch, ik sliep by har

Do moast de frjemdlinge neist dy it aldermoaist meitsje.

Do moast har moai meitsje mei de pine om Ruth, om Mirjam en Noëmi.

Do moast de frjemdlinge sizze:

Sjoch, ik sliep by harren!

Ingeborg Bachmann: Sämtliche Gedichte, ‘Dunkles zu sagen’ (Piper Verlag, München, 1978) 42. 

Paul Celan, Verzamelde Gedichten, 'Mohn und Gedächtnis' (vert. Ton Naaijkens, Meulenhoff, Amsterdam) 48.

- Paul Celan – ‘Corona’ – Stimmen 1
- Thomas Bernhard- In Rome - Stimmen 2
- IngeborgBachmann - Tsjuster te sizzen – Stimmen 3

Thomas Bernhard - In Rome - Stimmen 2

Zonder haar bij naam te noemen, refereert Thomas Bernhard in het verhaal ‘In Rome’ - hieronder in  een Friese vertaling te lezen - aan de dood van de in 1973 in Rome gestorven dichteres Ingeborg Bachmann, volgens sommigen een geval van zelfmoord, volgens anderen een gevolg van 'het feit' dat ze op haar hotelkamer in Rome met een brandende sigaret in slaap viel… Er is veel over haar dood gezegd, maar er valt niets (van) te zeggen. Doodsoorzaken. Todesarten. Bernhard rept in zijn verhaal weliswaar van ‘verschroeiingen’ en ‘verbrandingen,’ maar legt de oorzaak elders...

In Rome

"In een Romeins ziekenhuis is de intelligentste en belangrijkste dichteres die ons land in deze eeuw heeft voorgebracht, aan de gevolgen van de verschroeiingen en verbrandingen gestorven, die zij in haar badkuip moet hebben opgelopen, zoals de autoriteiten hebben vastgesteld. Ik heb reizen met haar gemaakt en ik heb op deze reizen veel van haar filosofische inzichten gedeeld, ook haar inzichten over s werelds loop en gang van de geschiedenis, waarover zij haar hele leven verbijsterd was geweest. Vele pogingen van haar kant om naar haar Oostenrijkse vaderland terug te keren, leden steeds schipbreuk door de schaamteloosheid van haar vrouwelijke rivalen en de geesteloosheid van de Weense overheid. De tijding van haar dood herinnerde mij eraan dat zij de eerste gast in mijn nog volkomen lege huis was geweest. Zij was voortdurend op de vlucht geweest en in de mensen had zij altijd datgene herkend dat zij ook werkelijk zijn, de stompzinnige, geesteloze, nietsontziende massa, waarmee je inderdaad alleen maar kunt breken. Zij had evenals ikzelf reeds zeer vroeg de toegang tot de hel ontdekt en was deze hel binnengegaan, zelfs op het gevaar af reeds zeer vroeg in deze hel te gronde te gaan. De mensen gissen nog steeds, of haar dood alleen maar een ongeluk of inderdaad zelfmoord is geweest. Zij die aan de zelfmoord van de dichteres geloven, zeggen steeds weer dat zij aan zichzelf kapot is gegaan, terwijl zij in werkelijkheid natuurlijk alleen maar aan de wereld om zich heen en in de grond van de zaak aan de gemeenheid van haar vaderland kapot is gegaan, die haar, als zo vele anderen, ook in het buitenland overal achtervolgde."  

Oostenrijk  

Ingeborg Bachmann, in 1926 in Klagenfurt in Oostenrijk geboren, studeerde filosofie en psychologie, promoveerde op het werk van de Duitse filosoof Martin Heidegger en debuteerde in 1953 met de alom geprezen poëziebundel Die Gestundete Zeit. Ze doceerde onder meer in Boston, verhuisde naar Rome, maar verbleef ook regelmatig in Parijs. Ze verzeilde er in een even overweldigende als hopeloze liefdesverhouding met de ook in Parijs wonende dichter Paul Celan, met wie ze, jaren aaneen, een pijnlijk hartstochtelijke briefwisseling voerde.

Thomas Bernhard, die evenals zijn landgenote Bachmann een meer dan ambivalente houding tegenover zijn vaderland had, zeg maar gerust dat hij Oostenrijk haatte, en die haar beschouwde als een van de weinige schrijvers die zich niet had laten corrumperen door de macht van God en Staat – de staat als de gewetenloze schurk en inbreker die volgens Bernhard altijd en zonder meer een inbreuk betekent op de vrijheid van het menselijk individu – stelt in zijn verhaal ‘In Rome’ dat “[zij] die aan de zelfmoord van de dichteres geloven [steeds weer] zeggen dat zij aan zichzelf kapot is gegaan, terwijl zij in werkelijkheid natuurlijk alleen maar aan de wereld om zich heen en in de grond van de zaak aan de gemeenheid van haar vaderland kapot is gegaan, die haar, als zo vele anderen, ook in het buitenland overal achtervolgde.”

Op grond van de briefwisseling tussen Ingeborg Bachmann en Paul Celan, in 2009 uitgebracht onder de titel Herzzeit, kan gezegd, dat Bernhard zijn verklaring voor het ‘ongeluk’ dat Bachmann overkwam misschien te stellig is, maar let wel, het verhaal, afkomstig uit de verhalenbundel De stemmenimitator (1981), is fictie. 

Yn Rome

"Yn in Romeinsk sikehûs is de meast yntelligente en de meast foaroansteande dichteres dy’t ús lân yn dizze ieu fuortbrocht hat, ferstoarn oan de gefolgen fan ferskroeiïngs of ferbrânings dy’t se oprûn hawwe moat yn har baaikeamer, sa't dat troch de autoriteiten fêststeld is. Ik haw reizen mei har makke en op dizze reizen haw ik in protte fan har filosofyske ynsichten dield, ek har opfettings oer it berin fan de wrâld en de rin fan de skiednis, dêr’t se, ferbjustere, in libben lang troch fan slach west hat. It tal kearen dat se besocht hat en kear nei har heitelân werom, rûnen alle kearen weroan stikken op it skamteleaze tsjinakseljen fan har froulike rivalen en troch de stompsinnigens fan de Weenske oerheden. It boadskip fan har dea brocht my yn it sin dat se de earste gast west hie yn myn doe noch folslein net oanklaaide wente. Se hie allegeduerigen op ’e flecht west en yn de minsken hie se altiten dat weromsjoen wat se yn wêzen ek wienen, de ôfstompende, ûnsinnige massa sûnder gewisse, dêr’t men, yndie, allinne mar mei brekke kin. Lykas iksels hie se al moai betiid de yngong ta de hel ûntdutsen  en se wie ta dizze hel yngien, op hals en kiel dat se, sels, folle earder, oan dizze hel te lider gean soe. De minsken binne noch altiten yn it rieden oft har dea ienfâldich in ûngelok west hat of yndie selsmoard. Dejingen dy’t tinke dat de dichteresse harsels tekoart dien hat, sizze altiten dat se oan harsels stikken gien is, wylst se yn werklikheid fansels inkeld oan de wrâld om har hinne te lider gien is en yn de grûn fan de saak oan de leechhertigens fan har heitelân, dy’t har, lykas safolle mei har, ek yn it bûtenlân oeral hjitfolge."

Thomas Bernard, De stemmenimitator, (Thomas Graftdijk en Hans W. Bakx, De Arbeiderspers, Amsterdam 1981) 138-139.

.
- IngeborgBachmann - Tsjuster te sizzen – Stimmen 3

- Thomas Bernhard- In Rome - Stimmen 2

- Paul Celan – ‘Corona’ – Stimmen 1

Paul Celan -- 'Corona' - Stimmen 1

De poëzy fan Paul Celan (1920-1970) hjit hermetysk, tsjuster en ûntagonklik te wêzen. Dochs falt dat wol ta, foaral as men gewoanwei ‘traach’ lêst, de wurden romte en tiid jout. Dat jildt ek foar it gedicht ‘Corona’, in foar syn freondinnne, de skriuwster Ingeborg Bachmann skreaune tekst, dêr’t hjirûnder de Fryske oersetting fan te lêzen is.

It wurk fan de yn Roemenië berne en yn Paris ferstoarne Celan is út soarte de poëzy fan  ‘het onzegbare’, sa’t men dy ek tsjinkomme kin by dichters as Hans Faverey, Gerrit Kouwenaar of Kees Ouwens. Yn de Fryske literatuer hat dat soarte poëzy noait net folle oanklang hân,al komme dichters lykas in Jac. Dykstra of Sybe Krol, en dan benammen yn syn bondel Korrektyf  in ein hinne.

Opmerklik genôch, waard Celan syn wurk earder yn it Frysk oerset as yn it Nederlânsk. In singelier feit. Nei oanlieding fan in doe op steapel steande Nederlânske oersetting fan it sammele dichtwurk murk âld FLMD-konservator Freark Dam op dat de krante Trouw hawwe woe dat der yn Nederlân pas nei syn dea fan Celan echt niget oan syn poëzy ûntstien wêze soe.

Dam makket dêr kanttekening by dat 'de Fryske oersetting [fan it gedicht ‘Weiss und leicht’, e.h.] fan de hân fan Sybe Sybesma al yn 1963 publisearre waard yn it doe besteande ’eksperimintele’ tydskrift Quatrebras en dat der yn dat fermidden, alteast doe, dus al each west hat foar dizze aparte skriuwer.”

It gedicht 'Wyt en licht' wie ien fan de fjouwer, ek troch Sybesma oersette fersen fan Celan, in rige dy't paste yn it Quatrebras-nümer dat omtinken joech oan oersettingen fan eigentiidske útlânske poëzy. De fersen sels kamen út de bondel dy’t Celan yn 1959 yn it ljocht jûn hie ûnder de typearjende titel Sprachgitter, oftewol Taaltraaljes.

De oersetting fan de dichter en klassikus Sybe Sybesma nim ik hjirre yn syn hiele hear en fear oer, ynbegrepen syn âlde stavering. De boarnetekst is myn tafoeging:

Wyt en licht

Sichtedunen sûnder tal.

Yn ’e lijte, tûzenfâld: dou.

Dou en de earm,

dêr’t ik neaken mei ta dy woechs,
forlernen.

De strielen. Hja waeije ús to heap.

Wy drage de glâns, de pine en de namme.

Wyt,

hwat him roert oan ús,

sûnder swierte,

hwat wy útwikselje.

Wyt en licht:

lit it reizgje.

De fierten moannenei as ús. Hja bouwe.

Hja bouwe it klif, dêr’t

al hwat reizget op brekt,

hja bouwe

fierder:

mei ljochtskûm en stouwende weagen

Hwat reizget, fan ’e kliffen ôf winkend.

De hollen

winkt it neijerby,

de hollen, dy’t men ús liende,

om wjerspegelje to kinnen.

De hollen.

Dêrmei rȏlje wy dêrhinne.

Hollestrân.

Sliepstou?
Sliep.

Seemoulne draeit

iisklear sunder wjergea

yn ús eagen.

.

Weiss und Leicht

Sicheldünen, ungezählt.

Im Windschatten, tausendfach: du.

Du und der Arm,

mit dem ich nackt zu dir hinwuchs,

Verlorne.

Die Strahlen. Sie wehn uns zuhauf.

Wir tragen den Schein, den Schmerz und den Namen.

Weiss,

was sich uns regt,

ohne Gewicht, was wir tauschen.

Weiß und Leicht:

Laß es wandern.

Die Fernen, mondnah, wie wir. Sie bauen.

Sie bauen die Klippe,

an der sich das Wandernde bricht,

sie sammeln

Lichtschaum und stäubende Welle.

Das Wandernde, klippender winkend.

Die Stirnen

winkt es heran,

die man uns lieh,

um der Spiegelung willen.

Die Stirnen.

Wir rollen mit ihnen dorthin.

Stirnengestade.

Schläfst du jetzt?

Schlaf.

Meermühle geht,

eishell und ungehört,

in unsern Augen.

De Celan-oersettingen yn it eardere Quatrebras krigen jierren letter in ferfolch yn de digitale ferzje fan it tydskrift Kistwurk (2000-2003), dêr't ûnder oaren it gedicht ‘Landschaft mit Urnenwesen’ (‘Lânskip mei urneskepsels’) yn te lêzen wie yn in oersetting fan ûnderskreaune.

De oanlieding dêrfoar lei by it feit dat it tydskrift yn dy snuorje in tal stikken publisearre (hie) oer de poëzy fan Ingeborg Bachmann, waans wurk net allinne sterk besibbe is oan dat fan Paul Celan, mar nei wa’t hja ek, jierren oanien, in ferhâlding hie. (sj. ek: Eeltsje Hettinga, ‘Ingeborg Bachmann… revisited’.]

Beide dichters setten yn har wurk de ferhâlding tusken taal en werklikheid op skerp. Der is de algeduerigen spanning tusken ‘het zegbare’ en ‘het onzegbare’. Ingeborg Bachmann skreau yn dat ferbân sels dat ‘de taal in straf is’. En sa is dat!

Yn wêzen falle likegoed Celan as Bachmann mei harren sizzen oer wat net te sizzen is yn in âlde mystike tradysje. It is de poëzy fan de leechte en it swijen, wurk dat in sizzen besiket te sizzen oer dat wat him net sizze lit, neam dat it ûnútspreklike.

Mei troch it eksperimintele en gauris as hermetysk beskȏge karakter fan datsoarte sublym talige poëzy is in soarte fan poëzy dy't net daalks grut yn de spotlights stiet. Spitich en net altyd terjochte. Want gjin fermaakliker dichter bytiden as Hans Faverey, benammen yn de wize wêrop’t er bygelyks yn de bondel Chrysanten, roeiers (1977) in moai letterlike útlis jout fan de siswize ‘sa dôf as in kwartel’:

[ Hoe doof is eigenlijk een kwartel ]

Hoe doof is eigenlijk een kwartel.

Wat zèg je?

Hoe doof is een kwartel.

Wat?

Zei je wat.

Jabik Veenbaas publisearre yn 2007 yn De Moanne in treflike oersetting fan dit fers. De ûnderstelde ûnfersteanberens fan dat gedicht leit net sasear by de taal, mar folle mear by de werklikheid dêr't de dichter nei ferwiist: de Holocaust.

Oan it hjir ynventarisearre korpus fan Celan-ferfryskingen sil ik de kommende tiden in tal nije en besteande oersettings tafoegje, te begjinnen mei it gedicht ‘Corona’. De titel hat, foar wa’t dat tinke mocht, neat mei bier fan dwaan, mar alles mei astronomy, yn it bysûnder mei it ferskynsel sinnefertsjustering.

Fan it gedicht sels, te finen yn de bondel Mohn und Gedächtnis (1952), binne ek lûdopnamen te hearren by it ûnfolpriizge Lyrikline.org, in audioplatfoarm foar poëzy, rûnom wei.Corona 

Aus der Hand frißt der Herbst mir sein Blatt: wir sind Freunde.

Wir schälen die Zeit aus den Nüssen und lehren sie gehn:

die Zeit kehrt zurück in die Schale.

Im Spiegel ist Sonntag,

im Traum wird geschlafen,

der Mund redet wahr.

Mein Aug steigt hinab zum Geschlecht der Geliebten:

wir sehen uns an,

wir sagen uns Dunkles,

wir lieben einander wie Mohn und Gedächtnis,

wir schlafen wie Wein in den Muscheln,

wie das Meer im Blutstrahl des Mondes.

Wir stehen umschlungen im Fenster, sie sehen uns zu von der

Straße:

es ist Zeit, daß man weiß!

Es ist Zeit, daß der Stein sich zu blühen bequemt,

daß der Unrast ein Herz schlägt.

Es ist Zeit, daß es Zeit wird.

Es ist Zeit.

.

Korona

De hjerst fret my it blêd út ‘e hân:  wy binne freonen.

Wy pûlje de tiid út syn núnders en leare him rinnen:

de tiid keart werom yn ’e skyl:

Yn ’e spegel is it snein,

yn dreamen wurdt der slept,

de mûle praat oprjocht.

Myn each dwaalt ôf nei it slachte fan myn leafste:

wy sjogge inoar oan,

wy sizze ús dûnkerens,

wy ha inoarren leaf as papaver en memoarje,

wy sliepe as wyn yn de skulpen,

as de see yn de bloedstriel fan de moanne.

Wy omearmje inoar, steand foar ’t finster, fan ‘e strjitte ôf

nimt men ús op:

it is tiid, foar besef!

It is tiid, dat de stien him oerjout ta in bloeien,

dat de ûnrêst in hert klopje lit.

It is tiid, dat it tiid wurdt.

It is tiid.

Paul Celan (1920-1970)[/caption]   

• Leeuwarder Courant, Freark Dam, ‘Sa sydlings’, 14 desimber 1990.

Bas Jan Ader - sa't it sit, sa't it falt - Lânskippen 4

Untitled (Tea Party) 1972, 12.6 x 20.2 sm.

Untitled (Tea Party) 1972, seis kleurefoto's 12.6 x 20.2 sm.

In tûke tebrekkend, in ader taknappend. Untitled (Tea Party) wie oarspronklik in film, úteinsettend mei opnamen yn in Sweedsk lânskip. Ader, klaaid yn it swart, sit yn in mânske, inkeld fan ien takke oereinholden doaze, dêr’t er him (mei de hâlding fan de iters yn it pastorale Le déjeuner sur l’herbe fan Manet) oan it miel set oant de takke ûnder de doaze weiglidet. Sa’t it siet, sa’t it ûndergiet...   

Sj. ek Eeltsje Hettinga 06-02: Bas Jan Ader - de dôve oseaan - lânskippen 1

Sj. ek Eeltsje Hettinga 10-02: Bas Jan Ader - dokumintêre - lânskippen 2  

Sj. ek Eelsje Hettinga 19-10: Bas Jan Ader - de dream, de reis - Lânskippen 3