vrijdag 15 april 2016
zondag 10 april 2016
De Friese poëzie - De stand van zaken na 'Droom in blauwe regenjas' (deel II)
Tsead
Bruinja schrijft wekelijks een column over literatuur in de Leeuwarder Courant,
doorgaans vriendelijk familiaire cursiefjes. In ‘Ik
haat Renoir’, de column van twee maart, haalde hij een paar nagenoeg
vergeten gebeurtenissen op. De ene had te maken met de tweetalige bloemlezing Droom
in blauwe regenjas (2004), de andere met een literair grapje van
kunsthistoricus en blogger Huub Mous dat geen genade vond. (Deel II)
Bruinja
herinnerde de lezer aan een presentatie van de bloemlezing in De Tille, de
voormalige boekwinkel aan het Ruiterskwarter in de binnenstad van Leeuwarden.
‘Huub Mous […] stond met dichter Eeltsje Hettinga tussen de optredens van een
aantal Friese dichters door, koeien- en kippengeluiden te maken.’
Het was inderdaad een wonderlijke beestenboel, die winteravond, begin 2005. Mous had een kleurige kippenkop op, zelf had ik een opgeruimde ossenkop aangeschaft, attributen die we ’s middags in de feestneuswinkel aan de Voorstreek in Leeuwarden hadden gekocht. Achteraf misschien een beetje te gortig, maar op dat moment dolle pret.
Tussen de optredens van de ‘Droom-dichters’ door lieten we een ferm ku-ke-le-ku en een groots ‘oote oote boe’ horen. Dat werd door de bedrijfsleider van De Tille niet erg gewaardeerd. ‘Noch ien kear en ik tráááááápje jim der út…’ [Nog één keer en ik schop jullie er echt uit.]
Mous nam de Tille-man eens op, glimlachte en zei: ‘Ach, krijg nou de tieten’, deed zijn jas open en liet een stel grote plastic borsten zien, Himalaya gebergten die uit diezelfde kleine Leeuwarder feestneuswinkel kwamen. Een rood aanlopende Bruinja zag ons het liefst aan de hoogste boom opgeknoopt.
Gedonder
Nu, twaalf jaar later, schrijft Tsead Bruinja in zijn LC-column: ‘De mannen protesteerden tegen het onrecht dat ik Hettinga had aangedaan door zijn werk niet in de aldaar gepresenteerde bloemlezing op te nemen. Dat had anders gemoeten, want de poëzie van Eeltsje Hettinga was en is zeer de moeite waard.’
Friese veedokters
Protest tegen het onrecht? Nou nee, niet echt. De reden dat ik niet in Droom in blauwe regenjas stond, was eenvoudig: ik wilde graag vooraf de inleiding bij de bloemlezing lezen. Bruinja weigerde. De deal ging dus niet door.
De bloemlezer begreep er niets van. Hoe kon iemand die in ‘Droom’ de meeste gedichten zou krijgen zoiets in godsnaam aan zijn neus voorbij laten gaan? In het tijdschrift de Moanne zei hij daarover: ‘Het werk van Eeltsje Hettinga zou goed in de bloemlezing passen. Hij zou er met hoogste aantal gedichten, maar liefst achttien, in komen.’
Enfin, geen bloemlezing of er is gedonder. Arjan Hut bijvoorbeeld kreeg precies één gedicht, ondanks dat hij met zijn bundel Nachtswimmers een fraai debuut had gemaakt. Uit protest schreef hij het spotgedicht ‘Kondoom yn blauwe reinjas’. Albertina Soepboer, van wie acht gedichten werden opgenomen, werd uiteindelijk lijstaanvoerder.
Wortels en etnische registratie
Toch was er nog iets anders waarom Huub Mous en ik naar De Tille kwamen, die avond. Het ging om een kwestie die eigenlijk niets met de bloemlezing had te maken. We wilden vooral een luidkeels boe en bah laten horen tegen allerlei idiote, op de Traditie gerichte krachten.
Het was inderdaad een wonderlijke beestenboel, die winteravond, begin 2005. Mous had een kleurige kippenkop op, zelf had ik een opgeruimde ossenkop aangeschaft, attributen die we ’s middags in de feestneuswinkel aan de Voorstreek in Leeuwarden hadden gekocht. Achteraf misschien een beetje te gortig, maar op dat moment dolle pret.
Tussen de optredens van de ‘Droom-dichters’ door lieten we een ferm ku-ke-le-ku en een groots ‘oote oote boe’ horen. Dat werd door de bedrijfsleider van De Tille niet erg gewaardeerd. ‘Noch ien kear en ik tráááááápje jim der út…’ [Nog één keer en ik schop jullie er echt uit.]
Mous nam de Tille-man eens op, glimlachte en zei: ‘Ach, krijg nou de tieten’, deed zijn jas open en liet een stel grote plastic borsten zien, Himalaya gebergten die uit diezelfde kleine Leeuwarder feestneuswinkel kwamen. Een rood aanlopende Bruinja zag ons het liefst aan de hoogste boom opgeknoopt.
Gedonder
Nu, twaalf jaar later, schrijft Tsead Bruinja in zijn LC-column: ‘De mannen protesteerden tegen het onrecht dat ik Hettinga had aangedaan door zijn werk niet in de aldaar gepresenteerde bloemlezing op te nemen. Dat had anders gemoeten, want de poëzie van Eeltsje Hettinga was en is zeer de moeite waard.’
Friese veedokters
Protest tegen het onrecht? Nou nee, niet echt. De reden dat ik niet in Droom in blauwe regenjas stond, was eenvoudig: ik wilde graag vooraf de inleiding bij de bloemlezing lezen. Bruinja weigerde. De deal ging dus niet door.
De bloemlezer begreep er niets van. Hoe kon iemand die in ‘Droom’ de meeste gedichten zou krijgen zoiets in godsnaam aan zijn neus voorbij laten gaan? In het tijdschrift de Moanne zei hij daarover: ‘Het werk van Eeltsje Hettinga zou goed in de bloemlezing passen. Hij zou er met hoogste aantal gedichten, maar liefst achttien, in komen.’
Enfin, geen bloemlezing of er is gedonder. Arjan Hut bijvoorbeeld kreeg precies één gedicht, ondanks dat hij met zijn bundel Nachtswimmers een fraai debuut had gemaakt. Uit protest schreef hij het spotgedicht ‘Kondoom yn blauwe reinjas’. Albertina Soepboer, van wie acht gedichten werden opgenomen, werd uiteindelijk lijstaanvoerder.
Wortels en etnische registratie
Toch was er nog iets anders waarom Huub Mous en ik naar De Tille kwamen, die avond. Het ging om een kwestie die eigenlijk niets met de bloemlezing had te maken. We wilden vooral een luidkeels boe en bah laten horen tegen allerlei idiote, op de Traditie gerichte krachten.
Binnen het nieuwe restauratiegilde waren sommigen, onder wie de dichter-journalist Abe de Vries, van mening dat we voortaan veel Friese wortels dienden te eten, zodat de Friese literatuur ethisch en moreel weer op krachten kon komen.En op de achtergrond speelt, nog enger, het orkestje van een aantal diep-Friezen
Was dat standpunt op zich al om zum Kotzen, het beroerde ervan was ook nog eens dat die wortels voor een deel in een nogal dubieus Fries verleden lagen. En de kleur ervan was bepaald niet de kleur van de sneeuw die buiten langs de ramen van De Tille dwarrelde.
 |
| Cornelis van der Wal: Nationaliteitsverzoek - etnische registratie Friezen |
Dichters als Anne Feddema, Albertina Soepboer, Elmar Kuiper, Jacobus Smink, Nyk de Vries en Tsead Bruinja behoren nog steeds tot de top van de Friestalige poëzie. Bruinja heeft zich bovendien een niet onverdienstelijke plek verworven binnen het Nederlandse literaire systeem.
Verder is er de zogenoemde Mienisme-beweging – een groep die voornamelijk bestaat uit (oud-)studenten van hoogleraar Goffe Jensma – die zegt te willen afrekenen met “de ironische en sarcastische literatuur van schrijvers als Nyk de Vries, Meindert Talma en Jaap Krol. (…) We willen werken aan een positief en constructief klimaat.”
En op de achtergrond speelt, nog enger, het orkestje van een aantal diep-Friezen, onder wie de Fries-nationalistische dichter Cornelis van der Wal die volgens de Leeuwarder Courant nog steeds een nationaliteitsverzoek heeft liggen om zich als ‘Fries’ in de gemeentelijke basisadministratie te laten opnemen, zeg maar: etnische registratie voor Friezen.
Actie-Advocaat
Ondertussen kan Tsead Bruinja als zelfstandig ondernemer van zijn vak bestaan, onder meer met het schrijven van columns als ‘Ik haat Renoir.’ Daarin geeft hij aan dat hij, en dat pleit voor hem, na zoveel jaar wel kan lachen om het feit dat hij destijds in De Tille ‘nijdig werd (…) en beide heren wel wat kon aandoen.’
De vraag is of die lach ook geldt met betrekking tot de literaire grap rond de Gysbert Japicx-prijs, die destijds nogal wat stof deed opwaaien. In de zomer van 2009 had Huub Mous het zogenoemde nieuws de wereld in geslingerd dat Tsead Bruinja de hoogste literaire prijs van Friesland zou krijgen.
Bruinja zag er de humor niet van in en stuurde Frieslands meest beroemde blogger het Amsterdamse advocatenkantoor Griffiths Advocaten op zijn dak. ‘Ik vreesde voor mijn reputatie,’ zegt een bijna ontwapende Bruinja nu, zoveel jaar later.
Toch heb ik zijn Actie-Advocaat nooit goed begrepen, te meer niet omdat hij ook de maker was van die ene fameuze regel “wij slaan terug met bruggen van woorden”, afkomstig uit het gedicht ‘Leave nimmen wit…’ Was Bruinja zijn eigen klassieke regel vergeten?
(…) leave lit tiid ús fan inoar ôf skuorre at wy ien foar ien / deageane wy slaan werom mei brêgen fan wurden
‘Zwerver’
Het gewraakte Mous-artikel is niet meer op het net terug te vinden. Het moest verwijderd, op straffe van een dikke dwangsom. Mous: ‘Ik heb wel eens vaker een advocaat aan mijn broek hangen. Maar om nu mijn huis te moeten verkopen en zwerver te worden, nou nee, dat wordt mij toch ook weer te gortig.’.
=====
Literatuur
.
· ‘Nationaliteitsverzoek’, Leeuwarder
Courant, 14 mei 2012.
· Tamminga-prijs, Tzum,
8 oktober 2014.
· ”Mienisme’, Leeuwarder Courant30
mei 2015.
· Droom
in blauwe regenjas / Dream yn blauwe reinjas,
Hein Jaap Hilarides en Tsead Bruinja, Bornmeer,
2004.
· Droom
in blauwe regenjas.
Elk skiepke syn knipke (diel I), Eeltsje
Hettinga, 5 april 2016 [blog]. . .
zaterdag 9 april 2016
Droom in blauwe regenjas – Elk skiepke syn knipke (diel I)
Dy oankundiging makke destiids diel út fan in lanlike toernee, ien fan de ynstruminten dêr't it wurk fan dé nije Fryske dichters mei oer it fuotljocht brocht waard. De promoasje om de twatalige blomlêzing hinne wie de profesjonele kant it neist, mei in website sûnder wryt of slyt, in presintaasje dy’t sta sei en in DVD mei foardrachten derop ta.
De blomlêzing sels waard útjûn troch Bornmeer en Contact, útjouwers dy’t sawol yn it Nederlânske as yn it Fryske literêre systeem net sûnder kwizekwânsje binne. Foar de status fan de blomlêzing sels wie dat net ûnfortúnlik. De titel fan de bondel waard ûntliend oan in strofe út it apart moaie gedicht ‘Cantus in memory of language for dictionaries and bell’ fan Albertina Soepboer.
.
Dan giet de bel en
stiet de dream
op ’e stoepe. Ik huverje. Se hat
in blauwe reinjas oan dêr’t boarsten
har ûnder besjen litte. Sân lûkt op
’e flier ûnbekende spoaren. Se laket.
op ’e stoepe. Ik huverje. Se hat
in blauwe reinjas oan dêr’t boarsten
har ûnder besjen litte. Sân lûkt op
’e flier ûnbekende spoaren. Se laket.
Dan gaat de bel en
staat de droom
op de stoep. Ik huiver. Ze draagt
een blauwe regenjas waaronder borsten
zich laten bekijken. Zand trekt op
de vloer onbekende sporen. Ze lacht…
op de stoep. Ik huiver. Ze draagt
een blauwe regenjas waaronder borsten
zich laten bekijken. Zand trekt op
de vloer onbekende sporen. Ze lacht…
Ut: It nachtlân /
Het nachtland
.
.
Doelen en kritearia
Yn International Anthologies of Literature in Translation (1995) fan Harald Kittel, Holger Klein e.o. binne foar de ekstralinguaal rjochte blomlêzing in tal skaaimerken op in rychje set: it losmeitsjen fan belangstelling foar de primêre literatuer, it sjen litten fan in spesifike metafoaryk fan in taal en/of it jaan fan nije ympulzen oan de doelliteratuer, yn dit gefal de Nederlânske literatuer.
By de seleksje fan de gedichten foar Droom in blauwe regenjas holden Bruinja en Hilarides twa eksplisyt neamde kritearia oan: de moderne Fryske poëzy, mei wurk fan santjin dichters dy’t nei 1990 har debút makken en dichters dy’t ‘beloftes voor de toekomst’ hjitten te wêzen, mar dy’t yn 2004 harren wurk noch net bondele hiene.
‘Met veel herhalingen, en in een stijl die doet denken aan het futurisme van Russische dichters als Chlebnikov en Majakovski, verklaart Boersma bijvoorbeeld dat er behoefte is aan een Doede, een gewone man die een visje eet.’
Men kin jin ôffreegje oft mei it oanheljen fan dat soarte fan grutte nammen in Fryske literatuer net grutter makke wurdt as dy yn werklikheid is? Wat heger de namme dêr’t oan referearre wurdt, sa wurdt tocht, wat grutter de glâns dy’t der yndirekt op de literatuer, de Fryske dus, ôfstrielet. Lykwols, yn de meast de gefallen blykt it trúkje net mear as de klean fan de keizer.
Leeftiid
Op grûn fan kaaiwurden lykas ferline, lânskip, mearke, fabel, dier en pleats hawwe Bruinja en Hilarides nei oerienkomsten socht tusken de ferskillende dichters. Sa kaam bygelyks it wurk fan Elmar Kuiper, by wa’t neffens Bruinja faak sprake is van ‘een symbolische vergelijking tussen mens en dier’, njonken de poëzy fan Jabik Veenbaas en Foppe Venema te stean.
It neidiel fan sa’n oanpak, wêrby’t op basis fan tema’s en motiven alderlei oerienkomsten ûndersteld en beskreaun wurde, is dat de lêzer bytiden al te folle foarkôge wurdt.
In oar seleksjekritearium, gearhingjend mei de spitigernôch net taljochte kar om inkeld wurk op te nimmen fan dichters nei 1990, wie de leeftiid. De âldste yn de rige wie Cornelis van der Wal (1956). De latte waard dus by fyftich jier lein.
In lêste kritearium dat allikemin in ferantwurding krige, wie fan in yntern hierargyske oangelegenheid: it tal oersettingen dat de ferskillende dichters taparte krige. De kwantitative oanwêzigens yn in blomlêzing suggerearret fansels ek in beskaat wearde-oardiel. It iene en oar soe yn Droom in blauwe regenjas rare willekeur opsmite.
In net bondele dichter as Sito Wijngaarden krige twa fersen taparte. Op grûn fan it winnen fan ien Rely Jorritsma-priis kin dat net west hawwe. Yn dat gefal hie soks ek jilde moatten foar Matty de Vries of Willem Schoorstra. Foar Arjan Hut dy’t mei de bondel Nachtswimmers in poerbêst debút makke, koe der krekt ien fers ôf. Hut dy’t net achter syn selektearre fers ‘rook fan grut’ stean koe – it gedicht wie út in literêr tydskrift opfiske - krige nul op it rekest doe’t er de blomlêzers witte liet dat er leaver in gedicht út Nachtswimmers yn de 'Droom' hie.
Yn it tydskrift de Moanne sei Tsead Bruinja dêroer: ‘Dêr siet net it fers by wêrfan't we fûnen dat it goed by de rest fan de blomlêzing passe soe.’
As by dizze blomlêzing de kwantiteit beskiedend west hat foar it plak fan de dichter yn de Fryske literêre pikoarder, dan nimt Bruinja mei seis gedichten it ien nei heechste plak yn. Albertina Soepboer, fan wa’t sân fersen opnaam waarden, mei dêrnjonken in syklus fan fiif gedichten, kaam boppe-oan de piramide te stean.
Famylje-oangelegenheid
By de gearstalling fan Droom in blauwe regenjas hat it net de yntinsje west om in bepaald soarte poëzy nei foaren te skowen, sa’t Paul Rodenko dat bygelyks die mei it programmatyske Nieuwe griffels, schone leien (1954) of sa't dat it gefal wie mei Maximaal (1988), in blomlêzing dy’t beselskippe waard troch it ‘manifest van de Maximalen’, dêr’t de saneamde hermetyske poëzy fan dichters as Hans Faverey yn fallyt ferklearre waard.
By Bruinja en Hilarides giet it yn it foarste plak om in literêr-strategysk
doel, dat is te sizzen: it sjen litten fan it wurk fan in groep nije Fryske
dichters, ynbegrepen it dêrby hearrende ferskaat oan stimmen, lûden en foarmen.By de beskriuwing fan dy ferskillende registers krige elk skiepke in knipke. Der binne de anekdoatyske dichters (Hidde Boersma, Hein Jaap Hilarides), de tradisjonele dichters (Lida Dykstra, Abe de Vries), de absurdistyske dichters (Cornelis van der Wal, Anne Feddema), de mear eksperimintele dichters (Elmar Kuiper) de proazadichters (Nyk de Vries) en de romantysk-muzikale dichters (Willem Schoorstra, Albertina Soepboer).
Sokke foarmen fan klassifikaasje binne gauris de breklike kant it neist, net allinne omdat se faak komplemintêr oan inoar binne, mar ek omdat de poëzy sels der faak hopeleas troch tekoart dien wurdt. Yn Bruinja syn tsjutten fan de poëzy fan de garre dichters reint it fierdersoan kij, biten, sleatsjes, boerebedriuwen, plattelân, wetter, mei in kromke Alvestêdetocht derop ta:
‘Het schaatsen is vaak een familie-aangelegenheid en voor de dichter een uitermate geschikt vehikel om stil te staan bij zijn of haar persoonlijke geschiedenis. (...) In Janneke Spoelstra's gedicht komt dit het sterkst aan de orde. Door haar gedicht te besluiten met de koeien die van de ene weide naar de andere verplaatst worden, trekt ze een parallel met haar ‘verweiding’ van de ouderlijke stee van haar jeugd naar een nieuwe en eigen woonplek.’
Al dy kij, biten en sleatsjes jouwe Droom in blauwe regenjas in beskaat idyllysk en regionalistysk karakter. As dat lêste de yntinsje west hat, dan hie it om literêr-histoaryske redenen faaks paslik west as der ek it ien en oar sein west hie oer it net ûnbelangrike tydskrift De Blauwe Fedde (1996-2002) fan skriuwer-muzikanten Meindert Talma en Nyk de Vries. Krekt yn har wurk is sprake fan in opnij wurdearjen fan it regionale c.q. it gewestlike, wêrby’t – gelokkich – de irony noait fier fuort is.
Foargongers
It Neiwurd by 'Droom' jout dus gjin literêr-histoaryske beskriuwing fan de artistike en literêre ferskynsels en ûntjouwings yn it tiidrek tusken 1990-2004. Bruinja ferantwurdet dat mei it sizzen dat ‘de voortreffelijke historische bloemlezing Spiegel van de Friese poëzie (1994) al een gedegen inleiding over de literaire geschiedenis van het Fries bevat. Die wordt hier niet overgedaan.’
Mar wie dat net wat al te koart troch de bocht? Ommers, de Spiegel rikte mei syn oersjoch net fierder as 1994. Boppedat, wie de earste edysje fan de Spiegel mei alle krityk dy't der destiids op west hat wol sa ‘voortreffelijk’? Troch de kristlik-Fryske Bewegersyntinsjes fan 'literatuerbefoarderer' Teake Oppewal waard bygelyks it wurk fan renomearre dichters lykas Jelle Kaspersma en Binne L. Boarnstra boykotte.
Hoe dan ek, de Nederlânsktalige lêzer fan Droom in blauwe regenjas moat
riede nei de periodisearring, de twatalichheid, de literatuerbefoardering, de
tydskriften, de nije media en alles wat de literêre kanon fan nei 1994 bepaald
hat. Troch dizze omisjes hat de blomlêzing wat braafs en frijbliuwends.Wat yn it Neiwurd by de ‘Droom’ foaral yn it each rint, is it feit dat de poëzy fan 1990 ôf winliken nearne net yn in beskate kultureel-maatskiplike kontekst set is. Dêrby falt te tinken oan tal feroaringen dy’t likegoed de taal, it Frysk, reitsje as de identiteit, sawol dy fan de kultuer as dy fan de dichter.
De blomlêzers beheinden har yn dit stik fan saken ta it suver estetyske. In miste kâns, net yn it lêste plak meidat de identiteit fan de Fryske kultuer troch de globalisearring en de medialisearing, ja, letterlik de weareld oan gefolgen (hân) hat foar it plak en de posysje fan de Frysktalige skriuwer, in plak dat mear as oait bepaald wurdt yn de knier tusken twa of mear kultueren.
Hybride
Yn it essayboek Identiteit en locatie in de hedendaagse literatuur (2003) skriuwe de literatuerkritisy Maarten Steenmeijer en Aleid Fokkema dêroer: ‘Migratie en globalisering behoren tot de sleutelbegrippen van deze tijd. Daarmee zijn concepten van identiteit op losse schroeven komen te staan. In de hedendaagse literatuur moet identiteit wel op een nieuwe manier betekenis krijgen, nu er van een vaste verankering in natie, geloof, cultuur en taal geen sprake meer is.’
Yn datselde 'Identiteit en locatie' lit literatuerkritikus Kristian van Haesendonck sjen hoe’t troch de ‘frije assosjaasje’-polityk tusken Puerto Rico en Amearika it tema fan de hybride identiteit in belangryk ûnderwerp wurdt foar in tal fan skriuwers en dichters yn de literatuer fan it twatalige Puerto Rico. ‘Er is sprake van een identiteit ‘in de lucht’, omdat er druk heen en weer gevlogen wordt tussen Puerto Rico en New York, en ook omdat de migratie nooit permanent of definitief is.’
Dat binne ferskynsels dy’t yn prinsipe yn Fryslân net oars lizze. It iennichste dat yn it Neiwurd by 'Droom' oer dit ûnderwerp fan taal en identiteit op it aljemint brocht, is: ‘Voor de Friese taal als thema is in deze bloemlezing geen noemenswaardige rol weggelegd. Dit zou kunnen (kursyf, e.h.) betekenen dat de dichters maar matig betrokken zijn bij hun moedertaal, maar wellicht (kursyf e.h.) geeft het ook aan hoeveel vertrouwen zij hebben in die taal, die in het gedicht niet geprezen of geproblematiseerd hoeft te worden.’
'Schijnopstandigheid'
Droom in blauwe regenjas ferskilt yn syn opset en oanpak neat fan blomlêzings as Sprong naar de sterren (1999) of Vanuit de lucht (2003). Beide bondels hantearren de seleksjekritearia fan leeftiid en generaasje. De ûndertitel by Sprong naar de sterren wie fan datoangeande yllústratyf: ‘laatste generatie dichters van de twintigste eeuw’. By Vanuit de Lucht sei de ûndertitel: ‘de earste generaasje van de 21-ste eeuw’ en by Droom in blauwe regenjas hjitte de leuze: ‘Een keuze uit de nieuwe Friese poëzie na 1990.’
Al dy slogans, opsnolke mei in soad reklame- en parsebombaarje, joegen gauris de yndruk dat it om wat nijs en wat baanbrekkends gean soe, sterker, as soe men te krijen hawwe mei blomlêzings fan in like grut revolúsjonêr kaliber as bygelyks dat fan Atonaal (1951) of Nieuwe griffels, schone leien (1954).
Jos Joosten, heechlearaar Nederlânske taal en letterkunde yn Nijmegen, stelde yn syn essaybondel Onttachtiging dat der yn wêzen neat te rêden wie, omdat it meganisme fan de inoar yn de literatuer ôfwikseljende generaasjes langeroan in wetmjittichheid op himsels wurden is.
Joosten hat yn Onttachtiging sjen litten hoe’t de neo-realisten K. Schippers en J. Bernlef, oansletten by it tydskrift Barbarber, yn de jierren sechstich de poëtika fan de Vijftigers foar passee ferklearren. Yn de jierren tachtich hellen De Maximalen (Joost Zwagerman, Koos ‘Dalstar’ Dalstra) datselde spultsje út mei de poëzy fan de as hermetysk beskôge dichters Kouwenaar en Faverey.
‘De enige opstandigheid blijkt de schijnopstandigheid,’ wie ien fan Joosten syn hurde konklúzjes.
Yn de jierren dêrnei like it as folgen al dy saneamde nije, lêste en earste generaasjes inoar hieltiten hurder op. De wikseling fan de literêre wachten gong sels sà hurd dat der neffens Joosten oars net fan oerbleau as de macht fan de hype, lit stean dat dêrby sprake wêze soe fan revolúsjonêrens of oare foarmen rebelskens. ‘De enige opstandigheid blijkt de schijnopstandigheid,’ wie ien fan Joosten syn hurde konklúzjes.
Yn neifolging fan Joosten kin fierders steld dat de gearstallers fan blomlêzings lykas Sprong naar de sterren, Vanuit de lucht en ek Droom in blauwe regenjas harren wurken foaral as in moaie gelegenheid te baat nommen ha foar it oppoetsen fan sawol de poëzy fan befreone kollega-dichters as dy fan harsels.
Der is it besef dat der in fracht ‘symboalysk kapitaal’ (Bourdieu) te winnen is, want dejinge dy’t blomlêst, hat kâns op in gruttere en mear gesachhawwende posysje yn it literêre fjild.
Ta beslút
Troch it hege gehalte oan saneamde Fryske motiven – sleatsjes, molkbussen, sleatsjes en redens – hat Droom in blauwe regenjas in sterk romantyske kleur krigen. Polityk engaazjemint is net oan ’e oarder, sa’t ek de spanning en wriuwing tusken de ferskillende kultueren gjin kontoeren krigen hat.
De twatalige blomlêzing sels past by in ûntjouwing yn de Fryske literatuer wêryn’t in lyts tal Frysktalige skriuwers en dichters harsels in plak wint binnen it Nederlânsk literêre systeem, in ûntjouwing dy’t nei de oarloch útein sette mei skriuwers as Anne Wadman en Fokke Sierksma en dy’t yn it lêste desennium fan de foarige ieu in ferfolch krige mei it ynternasjonale debút fan Tsjêbbe Hettinga op de Frankfurter Buchmesse yn 1994.
Foar it Nederlânsktalige publyk jout Droom in blauwe regenjas in lichte en iepen, mar tagelyk ek in wat frijbliuwende yntroduksje op it wurk fan in tal nije, relatyf ‘jonge’ Frysktalige dichters. In lyts part derfan is wilens ferdwûn, fierwei de measten binne bleaun en kanonisearre.
Literatuer
.
· Jos Joosten, Onttachtiging,
Uitgeverij Van Tilt, Nijmegen 2003.
· Aleid Fokkema en Maarten Steenmeijer, Identiteit
en locatie in de hedendaagse literatuur, Uitgeverij Vantilt 2003, Nijmegen.
· Harald Kittel, Holger Klein ed., International
Anthologies of Literature in Translations, Schmidt Verlag, 1995.
[1] Kristian Van Haesendonck die yn 2004 oan de Universiteit
yn Leiden syn promoasje-ûndersyk oer it ûnderwerp: ‘Culturele identiteit en
postmodern schrijven; Puertoricaanse literatuur van de jaren '80 en ' 90.’
[2] Charles Ducal, ‘Tussen navel en wereld’, Nieuw Wereld Tijdschrift, 1999.
[2] Charles Ducal, ‘Tussen navel en wereld’, Nieuw Wereld Tijdschrift, 1999.
‘Fryske fersen fertsjinje in sa grut mooglik publyk’, De
Moanne, nr. 10, desimber 2004.
.
KADER
Yn in ynterview mei de
Moanne stelde Tsead Bruinja, dy't mei Hein Jaap Hilarides de blomlêzing Droom
in blauwe regenjas gearstalde, dat Eeltsje Hettinga in belangryk plak yn
de blomlêzing tabedield wie, mar dat hy gjin bydrage jaan woe. 'Alhoewol’t er
ek yn de Spiegel stiet, woenen we syn wurk no wer graach opnimme. Syn
wurk soe goed passe yn dizze blomlêzing. Hy soe der mei de measte fersen, mar
leafst achttjin, yn komme. Spitigernôch is de gearwurking ôfketst. We koenen
it saaklik net iens wurde oer de betingsten.’
|
.
.
maandag 4 april 2016
Slauerhoff en de betide wegen fan in dichterskip - De Russyske rede (diel I)
Oer
de poëzy dy’t Slauerhoff yn syn jonge jierren lies, murk syn freondinne Heleen
Hille Ris Lambers yn ien fan har brieven op dat ‘Jan een vreemde smaak had met
boeken van Pierre Louÿs, Stefan George, Charles Baudelaire, Herman Gorter en
Boutens.’ De besites oan de pastorij yn Jorwert, dêr’t er syn petearen hie mei
de frijtinker en Tolstojaan dominy Hille Ris Lambers – se groeten inoar
steefêst mei ‘Dag kerkvorst’ en ‘Dag dichtervorst’ – brochten him net allinnich
yn ‘e kunde mei it wurk fan Frederik van Eeden, mar ek mei de Russyske
letterkunde. De jierren tusken 1898 en 1918 hawwe beskiedend west foar
Slauerhoff syn ûntjouwing as dichter en skriuwer. Neist Flylân en Ljouwert
spile Jorwert dêryn in net ûnbelangrike rol.
 |
| Fiifde klasse Ryks HBS Ljouwert, Slauerhoff op 'e twadde rij, hielendal links |
.
I
I
'Maar het was mij te
machtig. Ik kocht toch. Verzen!’
.
Yn
syn skoaljierren op Flylân en yn Ljouwert lies er ‘de reizen’ fan Jules Verne.
De jiergongen fan de rige De Aarde en haar Volkeren koe er omtrint wol
opfrette, sa hie de frjemdte him yn ‘e besnijing. Letter op ‘e HBS yn Ljouwert
waard bytiden elke bûssint ferpatst oan poëzy, ek al wist er dat er dêrtroch
beknibbelje moast op sigaretten, bier of presintsjes foar famylje of freonen.
Oer dy heblikheid skreau Slauerhoff yn 1933 yn De Nieuwe Arnhemse Courant: ‘In mijn jonge jaren, toen ik met verzen dweepte en goed en bloed, ja zelfs mijn karig zakgeld veil had voor een verzenbundel, heb ik mij eens een berisping van mijn veel oudere zus op den hals gehaald, toen ik thuis kwam met een dure plaquette. (…) En dit hoopje letters op veel wit papier kostte drie, vijftig. (…) Hoeveel sigaretten, hoeveel bouquetten, hoeveel glazen bier… Maar het was mij te machtig. Ik kocht toch. Verzen!’
Fan Samain oant Lao Tsze
De boekekasten yn de Jorwerter pastorij, dêr’t er yn it lêst fan syn HBS-jierren in soad tiid ferbrocht, wiene him ta rôversguod. Hy fûn dêryn net allinne de poëzy fan Albert Samain – syn bondel Eerste Verzen sette útein mei de ôfdieling ‘Naar Samain’ – mar ek it troch Hille Ris Lambers skreaune essay De Wijzen van het Oosten. Brahmanisme, Boeddhisme, Chinese Philosophie, Mazdeïsme.
De ferhanneling, dêr’t ek it nedige omtinken yn jûn wurdt oan Sineeske poëzy, kin lêze wurde as in oantrún foar de minske om himsels te befrijen út de boeien fan de tsjerklike dogmatyk. Mooglik dat ek dêr ek ien fan de boarnen leit fan Slauerhoff syn ynteresse yn it Easten, yn it bysûnder yn Sina.
Njonken de oersettingen en bewurkingen fan gedichten fan Poe Tsju I, ek wol Bay Juyi neamd, soe Slauerhoff letter yn de bondel Yoeng Poe Tsjoeng (1930) – de titel betsjut ‘fan gjin nut’ – in pear sterke staaltsjes fan literêre chinoisery oer it fuotljocht bringe.
Oer dy heblikheid skreau Slauerhoff yn 1933 yn De Nieuwe Arnhemse Courant: ‘In mijn jonge jaren, toen ik met verzen dweepte en goed en bloed, ja zelfs mijn karig zakgeld veil had voor een verzenbundel, heb ik mij eens een berisping van mijn veel oudere zus op den hals gehaald, toen ik thuis kwam met een dure plaquette. (…) En dit hoopje letters op veel wit papier kostte drie, vijftig. (…) Hoeveel sigaretten, hoeveel bouquetten, hoeveel glazen bier… Maar het was mij te machtig. Ik kocht toch. Verzen!’
Fan Samain oant Lao Tsze
De boekekasten yn de Jorwerter pastorij, dêr’t er yn it lêst fan syn HBS-jierren in soad tiid ferbrocht, wiene him ta rôversguod. Hy fûn dêryn net allinne de poëzy fan Albert Samain – syn bondel Eerste Verzen sette útein mei de ôfdieling ‘Naar Samain’ – mar ek it troch Hille Ris Lambers skreaune essay De Wijzen van het Oosten. Brahmanisme, Boeddhisme, Chinese Philosophie, Mazdeïsme.
De ferhanneling, dêr’t ek it nedige omtinken yn jûn wurdt oan Sineeske poëzy, kin lêze wurde as in oantrún foar de minske om himsels te befrijen út de boeien fan de tsjerklike dogmatyk. Mooglik dat ek dêr ek ien fan de boarnen leit fan Slauerhoff syn ynteresse yn it Easten, yn it bysûnder yn Sina.
Njonken de oersettingen en bewurkingen fan gedichten fan Poe Tsju I, ek wol Bay Juyi neamd, soe Slauerhoff letter yn de bondel Yoeng Poe Tsjoeng (1930) – de titel betsjut ‘fan gjin nut’ – in pear sterke staaltsjes fan literêre chinoisery oer it fuotljocht bringe.
Dizze Sineeske poëzy, foar my noch altyd ien fan de meast nijsgjirrige ûnderdielen yn Slauerhoff syn oeuvre, hat oait, mar dit sa sydlings, ien fan de oanliedings west ta it skriuwen fan de gedichten fan Hu Thung-song yn de bondel Yn ’e fal fan jûn.
De Russsyske rede
Yn de hjerst fan 1915 hold Slauerhoff foar de skoalleferiening Eloquentia fan de Ryks-HBS yn Ljouwert de lêzing Ruslands letterkunde yn hotel De Klanderij oan it Suderplein yn Ljouwert. Yn syn rede fan goed achttûzen wurden stuts er de loftrompet oer skriuwers en dichters as Poeskjin, Krylov, Toergenjev, Tolstoj en Gogol. Fan de lêste lies er dy jûn – bûten gisele it in heale stoarm oer de stêd – in tal fragminten foar út Gogol syn grutte roman Dode Zielen.
Wim Hazeu hat yn syn biografy oer Slauerhoff de dryste stelling dien dat dizze lêzing ‘de inleiding was tot zijn blijvende belangstelling voor de literatuur’, sterker, Hazeu wol sels hawwe dat de tema’s oer demoanen en deade sielen, sa’t Slauerhoff dy yn it wurk fan Russyske dichters en skriuwers tsjinkommen wie, him yn syn HBS-tiid sá yn macht hiene ‘dat hij het sluimerend dichterschap in zichzelf voor het eerst ervoer.’
Ien fan de besikers op de Eloquentia-byienkomst yn de Klanderij wie Simon Vestdijk – hy siet yn 1915 in klasse leger as Slauerhoff – dy’t it allegearre mar sa-sa fûn: ‘De lezing zelf, kennelijk uit een leerboek geput, zonder persoonlijke noot, viel mij tegen,’ skreau Vestdijk goed fjirtich jier letter yn syn ‘memoires’ Gestalten tegenover mij (1961). ‘Het was een zeer goede, zeer degelijke lezing over alles tussen Poesjkin en Gorki, en daarmee afgelopen. Een jong geleerde!’
Vestdijk tocht dat it rekalsitrânsje west hie wêrom’t Slauerhoff foar syn lêzing it ûnderwerp oer de Russyske literatuer útkeazen hie. ‘In onze ogen (…) belichaamde het een protest tegen de sleur van Frans-Duits-Engels en niet anders.’
Dat oardiel is lykwols yn tsjinspraak mei de sosjale belutsenheid dy’t út de lêzing sprekt. Der is net allinnich Slauerhoff syn konsideraasje mei it lot fan de boeren yn it turbulinte, pre-revolúsjonêre tiidrek yn Ruslân, ek freget er oandacht foar de rol fan de frou yn de Russyske frijheidssaak.
‘Ze
doen dit meestal niet louter uit liefhebberij zoals we wel eens zien in onze
westerse maatschappij, maar ze gaven zich aan de vrijheidsbeweging met hart en
ziel, waren bereid er zich geheel voor op te offeren en ervoor te sterven.’
Oan ‘e ein fan syn Russyske rede komt Slauerhoff wiidweidich op ‘e tekst oer it wurk fan de kristen-anargist, graaf Leo Tolstoj. Oan de tsjutting fan syn teologyske wurken woe er him net weagje, ‘daar we om dit te begrijpen wel te jong zullen zijn.’
‘de communistische gedichten’
Dúdlik is dat Slauerhoff om 1915 hinne grutte belangstelling hie foar de ûntjouwings yn Ruslân. Yn dyselde snuorje, yn ’e besnijing as er wie fan it nijs oer de Oktoberrevolúsje, sette er him yn 1917 ta it skriuwen fan in tal kommunistyske gedichten. Se bedarren op it buro fan skriuwer-dichter en aktiviste Henriëtte Roland Holst, dy’t yn dy dagen de redaksje die fan it revolúsjonêr-sosjalistyske tydskrift De Nieuwe Tijd, dêr’t ûnder oaren ek de troch Slauerhoff bewûndere Herman Gorter yn publisearre.
Ta Slauerhoff syn rige reade poëzy dy’t De Nieuwe Tijd meinaam, hearde ûnder mear it lange, tsien stroffen tellende gedicht ‘De Verkondiging’, dat letteroan in plak krije soe yn de bondel Eerste Verzen.
Ik hoor de slaven van den stilstand smalen:
‘Hoe kunnen Russen Vrijheids wezen weten?
Elk volk spreekt eigen, onverstaanbre talen
En bijna allen zijn analphabeten.’
Wel zijn de woorden in den wind geworpen,
Zaad op een rots, geroep in de woestijn,
Vergruisd in steden, doodgezwege' in dorpen,
Waar hun verklaring groot geluk moest zijn.
Maar wij die 't weten, zullen toch herhalen
Hoe Vrijheids woord in Rusland wordt verspreid.
't Kiemt overal - maar zal het niet verdwalen?
Over de wereld is geen rijk zoo wijd.
Oan ‘e ein fan syn Russyske rede komt Slauerhoff wiidweidich op ‘e tekst oer it wurk fan de kristen-anargist, graaf Leo Tolstoj. Oan de tsjutting fan syn teologyske wurken woe er him net weagje, ‘daar we om dit te begrijpen wel te jong zullen zijn.’
‘de communistische gedichten’
Dúdlik is dat Slauerhoff om 1915 hinne grutte belangstelling hie foar de ûntjouwings yn Ruslân. Yn dyselde snuorje, yn ’e besnijing as er wie fan it nijs oer de Oktoberrevolúsje, sette er him yn 1917 ta it skriuwen fan in tal kommunistyske gedichten. Se bedarren op it buro fan skriuwer-dichter en aktiviste Henriëtte Roland Holst, dy’t yn dy dagen de redaksje die fan it revolúsjonêr-sosjalistyske tydskrift De Nieuwe Tijd, dêr’t ûnder oaren ek de troch Slauerhoff bewûndere Herman Gorter yn publisearre.
Ta Slauerhoff syn rige reade poëzy dy’t De Nieuwe Tijd meinaam, hearde ûnder mear it lange, tsien stroffen tellende gedicht ‘De Verkondiging’, dat letteroan in plak krije soe yn de bondel Eerste Verzen.
Ik hoor de slaven van den stilstand smalen:
‘Hoe kunnen Russen Vrijheids wezen weten?
Elk volk spreekt eigen, onverstaanbre talen
En bijna allen zijn analphabeten.’
Wel zijn de woorden in den wind geworpen,
Zaad op een rots, geroep in de woestijn,
Vergruisd in steden, doodgezwege' in dorpen,
Waar hun verklaring groot geluk moest zijn.
Maar wij die 't weten, zullen toch herhalen
Hoe Vrijheids woord in Rusland wordt verspreid.
't Kiemt overal - maar zal het niet verdwalen?
Over de wereld is geen rijk zoo wijd.
(...)
Laat niemand in dit trage en lage kustland
Meenen dat oovral alles langzaam gaat.
Hoe snel stijgt gij tot een verreinden staat
Uit oude puinen op, wit heilig Rusland!
.
Laat niemand in dit trage en lage kustland
Meenen dat oovral alles langzaam gaat.
Hoe snel stijgt gij tot een verreinden staat
Uit oude puinen op, wit heilig Rusland!
.
Wie
Vestdijk yn de ûnderstelling dat Slauerhoff syn lêzing ‘zonder persoonlijke
noot’ wie en ‘kennelijk uit een leerboek’ oernommen, it proefskrift Van
ellende edel - de criticus Slauerhoff over het dichterschap fan Hein
Aalders lit op oertsjûgjende wize sjen dat Vestdijk dêr mis mei siet.
‘Nergens is hij [Slauerhoff] te betrappen op het letterlijk overschrijven van passages, zinnen of ook maar zinsdelen,’ seit ien fan Aalders syn konklúzjes. ‘Telkens zoekt hij zijn eigen formulering. Daarbij wijst vergelijking van Kropotkins tekst met Slauerhoffs lezing erop dat de laatste de geboden stof direct verwerkt door met eigen voorbeelden te komen, voornamelijk uit de westerse literatuur maar ook uit de klassieke.’
‘Nergens is hij [Slauerhoff] te betrappen op het letterlijk overschrijven van passages, zinnen of ook maar zinsdelen,’ seit ien fan Aalders syn konklúzjes. ‘Telkens zoekt hij zijn eigen formulering. Daarbij wijst vergelijking van Kropotkins tekst met Slauerhoffs lezing erop dat de laatste de geboden stof direct verwerkt door met eigen voorbeelden te komen, voornamelijk uit de westerse literatuur maar ook uit de klassieke.’
 |
| Henriëtte Roland Holst, tek. M. de Klerk |
Slauerhoff
syn rede wie basearre op it yn 1907 ferskynde boek Idealen en werkelijkheid
in de Russische literatuur fan de Russyske klassike anargist, prins Peter
Kropotkin (1842-1921).
Anargisme
Yn dat boekwurkje – in pil fan in foech fiifhûndert siden – wurde alle grutte Russyske dichters en skriuwers, fan Poeskjin, Lermentov, Toergénjev, Gontsjarov, Dostojevski oant en mei Tolstoj, besprutsen en behannele, mar dat net allinnich, want ek wurde ferbinings lein mei sawol de Dútske as Frânske literatuer.
Anargisme
Yn dat boekwurkje – in pil fan in foech fiifhûndert siden – wurde alle grutte Russyske dichters en skriuwers, fan Poeskjin, Lermentov, Toergénjev, Gontsjarov, Dostojevski oant en mei Tolstoj, besprutsen en behannele, mar dat net allinnich, want ek wurde ferbinings lein mei sawol de Dútske as Frânske literatuer.
Wêr’t
Slauerhoff it boek fan Kropotkin wei hie, is net dúdlik. Mooglik kaam it út de
Leeuwarder Openbare
Leeszaal en Bibliotheek. Dy hie der yndertiid ien eksimplaar fan stean, en dat wie tagelyk ek it iennige geskrift oer de Russyske literatuer dat men op ‘e planken hie. In oare, mear oannimlike ferklearring is dat dominy Hille Ris Lambers in Kropotkin-eksimplaar yn de biblioteek stean hie.
De Jorwerter predikant, dy’t as liberale kristen-anargist fier rûn mei it wurk fan Leo Tolstoj – hy sette wurk fan Tolstoj út it Frânsk wei nei it Nederlânsk oer – sil it wurk fan Kropotkin kennen hawwe troch syn kontakten mei de Amsterdamske útjouwerij Van Looy. Dy hie yn 1902 Peter Kropotkin syn boek Landbouw en Industrie. Hoofd- en handenarbeid vereenigd op 'e merk brocht.
De ekonoom en anargist Kropotkin wie yn syn radikale krityk op de steat, de tsjerke en it kapitalisme ûnmeilydsum hurd. Syn ynlieding oer de needsaak ta in bettere en mear rjochtfeardige ferdieling fan oanwinnende rykdom tusken yndividuën, lannen en folken is noch altyd aktueel. De hjoeddeiske neo-liberale, inkeld it ultrakapitalisme tsjinjende politisy soene dêr alle dagen ferplicht hûndert strafrigels út oer skriuwe moatte.
Leeszaal en Bibliotheek. Dy hie der yndertiid ien eksimplaar fan stean, en dat wie tagelyk ek it iennige geskrift oer de Russyske literatuer dat men op ‘e planken hie. In oare, mear oannimlike ferklearring is dat dominy Hille Ris Lambers in Kropotkin-eksimplaar yn de biblioteek stean hie.
De Jorwerter predikant, dy’t as liberale kristen-anargist fier rûn mei it wurk fan Leo Tolstoj – hy sette wurk fan Tolstoj út it Frânsk wei nei it Nederlânsk oer – sil it wurk fan Kropotkin kennen hawwe troch syn kontakten mei de Amsterdamske útjouwerij Van Looy. Dy hie yn 1902 Peter Kropotkin syn boek Landbouw en Industrie. Hoofd- en handenarbeid vereenigd op 'e merk brocht.
De ekonoom en anargist Kropotkin wie yn syn radikale krityk op de steat, de tsjerke en it kapitalisme ûnmeilydsum hurd. Syn ynlieding oer de needsaak ta in bettere en mear rjochtfeardige ferdieling fan oanwinnende rykdom tusken yndividuën, lannen en folken is noch altyd aktueel. De hjoeddeiske neo-liberale, inkeld it ultrakapitalisme tsjinjende politisy soene dêr alle dagen ferplicht hûndert strafrigels út oer skriuwe moatte.
By
dyselde Amsterdamske útjouwerij Van Looy, dêr’t ek skriuwers as Nynke van
Hichtum by sieten, ferskynde yn 1903 de brosjuere De Ascese en haar waarde
in leven en maatschappij fan ds. Hille Ris Lambers, in lytse, fjirtich
siden tellende tekst wêryn’t de skriuwer op Tolstojaanske wize pleite foar in
bestean mei ‘een zekere mate van eenvoud, een leven in nuttigen arbeid zonder
winstbejag en koortsigen gouddorst, voor een ieder mensch mag genoemd worden
een onwaardeerbare zegen.’
Walden
De praktyske útfiering fan datjinge dat Hille Ris Lambers yn syn brosjuere de ‘nieuwe asceze’ neamd hie, seach de predikant werom yn de opfettings fan Tolstoj-oanhingers yn Walden, de koloanje fan skriuwer-dichter en dokter Frederik van Eeden yn Bussum, en de kommune fan De internationale Broederschap yn Blaricum. De dominy gong yn dy dagen, begjin njoggentjinde ieu, mear as ien kear by Van Eeden yn syn Bussumer koloanje op besite.
Yn De Ascese en haar waarde in leven en maatschappij joech Hille Ris Lambers wiidweidich omtinken oan de opset en ynrjochting fan dizze lytse autonome, passifistysk-anargistyske oriïntearre mienskippen. ‘Het einddoel is echter, om in tegenstelling tot de met het door het kapitalisme beheerschte productiewijze, die overproductie en gebrek teweeg brengt, consumptie en productie tot elkaar te brengen.’
Lykas Van Eeden wie ek Hille Ris Lambers in ferwoeden túnker, sa’t er ek mei likefolle nocht hinnen, kninen en bijen hold. De Jorwerter pastorijtún tsjinne op dy manier as in moaie oanfolling op it traktemint fan de predikant, want dat wie yn dy dagen net it meast betelle amt. Sels hoegde de dominy net sa nedich yn koloanje lykas Walden te libjen, nee, dêrfoar hie er genôch oan syn eigen húshâlding, thús yn Jorwert, in ‘kommune’ fan njoggen bern, mei alles wat dêr sa al om hinne hong.
.
Walden
De praktyske útfiering fan datjinge dat Hille Ris Lambers yn syn brosjuere de ‘nieuwe asceze’ neamd hie, seach de predikant werom yn de opfettings fan Tolstoj-oanhingers yn Walden, de koloanje fan skriuwer-dichter en dokter Frederik van Eeden yn Bussum, en de kommune fan De internationale Broederschap yn Blaricum. De dominy gong yn dy dagen, begjin njoggentjinde ieu, mear as ien kear by Van Eeden yn syn Bussumer koloanje op besite.
Yn De Ascese en haar waarde in leven en maatschappij joech Hille Ris Lambers wiidweidich omtinken oan de opset en ynrjochting fan dizze lytse autonome, passifistysk-anargistyske oriïntearre mienskippen. ‘Het einddoel is echter, om in tegenstelling tot de met het door het kapitalisme beheerschte productiewijze, die overproductie en gebrek teweeg brengt, consumptie en productie tot elkaar te brengen.’
Lykas Van Eeden wie ek Hille Ris Lambers in ferwoeden túnker, sa’t er ek mei likefolle nocht hinnen, kninen en bijen hold. De Jorwerter pastorijtún tsjinne op dy manier as in moaie oanfolling op it traktemint fan de predikant, want dat wie yn dy dagen net it meast betelle amt. Sels hoegde de dominy net sa nedich yn koloanje lykas Walden te libjen, nee, dêrfoar hie er genôch oan syn eigen húshâlding, thús yn Jorwert, in ‘kommune’ fan njoggen bern, mei alles wat dêr sa al om hinne hong.
.
‘Wat jammer dat Jorwerd er niet meer is, dan zou ’t hier in Friesland toch leuker zijn.'
.
Op
de Jorwerter pastorij kaam alderlei folk del, de bern fan de kommunistyske
predikant Benjamin Boers fan Reduzum oant en mei Oene Noordenbos, de lettere
oprjochter fan de PSP (Pacifistisch Socialistische Partij). Yn de petearen oan
de middeis- of jûntafel of gewoanwei dy yn it tún, dêryn kaam gauris it wurk en
tinken fan skriuwers as Kropotkin, Van Eeden of Leo Tolstoj op it aljemint. Yn
dat liberale, relatyf frijfochten fermidden, dêr fielde de jonge Slauerhoff him
op syn plak.
 |
| Groepsfoto mei op de foarste rige (flnr) Miek Boers en Jopie Hille Ris Lambers; op 'e twadde rige: Jan Hille Ris Lambers, Mien van der Heide en Gerrit (Kei) Dijkstra; op 'e tredde rige: Heleen Hille Ris Lambers, Marius Hille Ris Lambers, Truus Boers en Ko Hille Ris Lambers; efteroan: Hermien van der Heide, Annie Hille Ris Lambers en dr. O. Noordenbos. |
Frederik
van Eeden wie sa wie sa al in ‘âlde bekende’ fan him. Slauerhoff wie net
allinne op ‘e hichte mei syn poëzy, mar hie yn syn betide HBS-jierren ek Van
Eeden syn roman Sirius en Siderius lêzen. Mei ds. Hille Ris Lambers
dielde Slauerhoff fierders in djipgeande ynteresse yn it spiritisme, oftewol it
tinken dat der neat bûtenwenstichs is oan de kontakten mei de net sichtbere
wrâld, mar dat de geast by steat is en praat mei de deaden yn it hjirneimels.
De Jorwerter predikant hold yn dy snuorje rûnom yn it lân lêzingen en ferhannelings oer dit ûnderwerp. Yn maitiid fan 1910 hie er dat ûnder mear dien foar it Fries Godgeleerd Gezelschap yn Ljouwert, in genoatskip dêr't er trouwens ek lid fan wie.
Spiritisme
Spiritisme wie yn dy dagen, begjin 19de ieu, razend populêr, om mar net te sizzen in raazje. Fan Louis Couperus, Pieter Jelles Troelstra oant en mei Van Eeden, it like wol as woe elkenien op seânce en reitsje yn petear mei de geasten fan famylje en freonen út it hjirneimels. It wie fansels flokken yn ‘e tsjerke, mar dominy Hille Ris Lambers hie der gjin muoite mei en kom yn syn gemeente iepentlik út foar syn ynteresse yn it spiritisme.
Op Jorwert giet noch altyd it ferhaal oer in spiritisysk medium dat by de tsjerketsjinst himsels net mear yn de macht hie en mei it skom op ‘e mûle nei de útgong draafde, razend: ‘Ik wol der út! Ik wol der út!’ It moat sa west hawwe dat de tsjerkerie nei ôfrin op hege poaten en skombekjend fan lilkens de dominy warskôge mei it sizzen: ‘En dit wie de lêste kear, dûmny! En oars der út!’
In foech wike nei syn Slauerhoff syn rede oer de Russyke letterkunde yn De Klanderij wie Van Eeden op besite yn Ljouwert. Yn zalen-Roodhuis, it hjoeddeiske Zalen Schaaf, hold er de lêzing ‘Leven na sterven’, in foardracht oer spiritisme foar in mannichte fan hast sânhûndert minsken. Slauerhoff en nei alle gedachten ek dominy Hille Ris Lambers en syn dochter Heleen makken op dy rûzige hjerstjûn yn Ljouwert diel fan dat publyk út.
Propria Cures
De spoaren fan Slauerhoff syn belangstelling foar it spiritisme, ynbegrepen syn obsesje mei geasten en demoanen, fûnen letter in wjerlûd yn ûnder mear de ‘Sineeske’ roman Het verboden Rijk, dêr’t benammen it ferskynsel fan de foarsizzende dreamen net swak yn by spilet, en yn gedichten lykas ‘Grafbeeld van Nôfrit (Louvre)’
(…)
De Jorwerter predikant hold yn dy snuorje rûnom yn it lân lêzingen en ferhannelings oer dit ûnderwerp. Yn maitiid fan 1910 hie er dat ûnder mear dien foar it Fries Godgeleerd Gezelschap yn Ljouwert, in genoatskip dêr't er trouwens ek lid fan wie.
Spiritisme
Spiritisme wie yn dy dagen, begjin 19de ieu, razend populêr, om mar net te sizzen in raazje. Fan Louis Couperus, Pieter Jelles Troelstra oant en mei Van Eeden, it like wol as woe elkenien op seânce en reitsje yn petear mei de geasten fan famylje en freonen út it hjirneimels. It wie fansels flokken yn ‘e tsjerke, mar dominy Hille Ris Lambers hie der gjin muoite mei en kom yn syn gemeente iepentlik út foar syn ynteresse yn it spiritisme.
Op Jorwert giet noch altyd it ferhaal oer in spiritisysk medium dat by de tsjerketsjinst himsels net mear yn de macht hie en mei it skom op ‘e mûle nei de útgong draafde, razend: ‘Ik wol der út! Ik wol der út!’ It moat sa west hawwe dat de tsjerkerie nei ôfrin op hege poaten en skombekjend fan lilkens de dominy warskôge mei it sizzen: ‘En dit wie de lêste kear, dûmny! En oars der út!’
In foech wike nei syn Slauerhoff syn rede oer de Russyke letterkunde yn De Klanderij wie Van Eeden op besite yn Ljouwert. Yn zalen-Roodhuis, it hjoeddeiske Zalen Schaaf, hold er de lêzing ‘Leven na sterven’, in foardracht oer spiritisme foar in mannichte fan hast sânhûndert minsken. Slauerhoff en nei alle gedachten ek dominy Hille Ris Lambers en syn dochter Heleen makken op dy rûzige hjerstjûn yn Ljouwert diel fan dat publyk út.
Propria Cures
De spoaren fan Slauerhoff syn belangstelling foar it spiritisme, ynbegrepen syn obsesje mei geasten en demoanen, fûnen letter in wjerlûd yn ûnder mear de ‘Sineeske’ roman Het verboden Rijk, dêr’t benammen it ferskynsel fan de foarsizzende dreamen net swak yn by spilet, en yn gedichten lykas ‘Grafbeeld van Nôfrit (Louvre)’
(…)
Is het dan mooglijk naar elkaar te leven,
Zoover uiteen geboren,
Over een tijd die mij van u verstoot?
Een vloedgolf gaat door alle eeuwenzeeën,
Een baar bewoog ons tweeën...
Als leefde ik vroeger en waart gij niet dood.
.
Zoover uiteen geboren,
Over een tijd die mij van u verstoot?
Een vloedgolf gaat door alle eeuwenzeeën,
Een baar bewoog ons tweeën...
Als leefde ik vroeger en waart gij niet dood.
.
Doe't
er nei syn HBS-tiid nei Amsterdam sette om dêr oan syn stúdzje medisinen te
begjinnen, kaam, begjin 1918, ek in stream oan poëzypublikaasjes los. Under
pseudonym publisearre er yn it studinteblêd Propria Cures (PC) in tal yn
it Frânsk skreaune gedichten.
Yn datselde tydskrift ferskynde ek it gedicht ‘De afgescheiden gemeente’. Miskien wol oanstutsen troch de tinkbylden fan de predikant fan Jorwert, - hy hie as Tolstojaan in grutte ôfkear fan tsjerklike dogma’s – nimt Slauerhoff yn dat gedicht de hypokrite, selsfoldiene en benepen tsjerkske mienskip op ‘e hak. It sarkasme dript der ôf.
.
De
afgescheiden gemeenteYn datselde tydskrift ferskynde ek it gedicht ‘De afgescheiden gemeente’. Miskien wol oanstutsen troch de tinkbylden fan de predikant fan Jorwert, - hy hie as Tolstojaan in grutte ôfkear fan tsjerklike dogma’s – nimt Slauerhoff yn dat gedicht de hypokrite, selsfoldiene en benepen tsjerkske mienskip op ‘e hak. It sarkasme dript der ôf.
.
Volbracht zijn alle wekelijksche plichten,
En Vrijdagavonds gaan ze vroom te kerke
Om zich aan 's voorzangers vroed woord te stichten,
Opdat zijn hemeltaal hun zielen sterke.
Soms raakt de goede man in zalvend vure
En wekt hen op jaarliedren te psalmeeren,
Dat stijgt ten hemel, en ten twalef ure
Mogen de vromen zelfgenoegzaam keeren.
Nog enklen zitten in de kille kerk,
Zich troostend met een portie kaas met mosterd,
Armzaliger als hongrige kerkratten.
Spoedig komt dan de sluimerdronken koster
En jaagt de achterblijvers uit de kerk.
Dit is de Dienst dier op hun secte pratten.
.
Lykas
yn it lettere gedicht ‘Tot mijn erfgenaam' (Oan myn erfgenamt) út de
bondel Serenade sette Slauerhoff ék yn dit betide gedicht al it yndividu
foaroer de mienskip, de kudde. Winliken gie it om in krityk op ‘e macht dy’t de
frijheid fan it yndividu yn ‘e wei stiet. Dy opfetting slút ta in hichte ek oan
by de anargistyske útgongspunten fan Peter Kropotkin en Tolstoj, skriuwers en
tinkers dy’t it bestean fan de Steat en Tsjerke ôfwiisden, ynbegrepen alle
foarmen fan hiërargy en represje.
It bliuwt frappant om te sjen hoe’t Slauerhoff, yndividualist pur sang en by útstek dé poète maudit fan de Nederlânske literatuer – hy is de dichter dy’t yn de spoar falt fan Frânske poètes maudits as Baudelaire, Rimbaud en Corbière – oait útein sette as in maatskiplik sterk bewoegen dichter.
Gedichten as 'De afgescheiden gemeente' hiene winliken itselde engaazjemint as Slauerhoff syn poëzy yn Propria Cures. Begjin 1919 ferskynden yn it 'reade' tydskrift De Nieuwe tijd fan Henriëtte Roland Holst noch in tal fan datsoarte gedichten, ûnder mear dizze:
.
It bliuwt frappant om te sjen hoe’t Slauerhoff, yndividualist pur sang en by útstek dé poète maudit fan de Nederlânske literatuer – hy is de dichter dy’t yn de spoar falt fan Frânske poètes maudits as Baudelaire, Rimbaud en Corbière – oait útein sette as in maatskiplik sterk bewoegen dichter.
Gedichten as 'De afgescheiden gemeente' hiene winliken itselde engaazjemint as Slauerhoff syn poëzy yn Propria Cures. Begjin 1919 ferskynden yn it 'reade' tydskrift De Nieuwe tijd fan Henriëtte Roland Holst noch in tal fan datsoarte gedichten, ûnder mear dizze:
.
Nu is de Tijd voor Oude Heerschappijen
De dagen gaan langs de aarde, lange horden,
Nooit is de zon 't vermeeren moe geworden -
Een koning sterft, godslasterend, meineedig,
Nooit bleef een onbezette zetel ledig -
Volksplantingen geraken in versterf;
Reeds bloeien schoonere uit hun bederf
Weer ondergaand met zinkende getijen.
Nu is de tijd voor oude heerschappijen -
Vermolmde staten wanklen, de commune
Zal rustig rijzen uit de roeste ruïne
Er zal een rijk zijn van de gansche aarde:
Herberg van volkeren, verlost van wallen,
Bewoners van de veilge hemelhallen
En in de oogen Gods gelijk van waarde.
.
De dagen gaan langs de aarde, lange horden,
Nooit is de zon 't vermeeren moe geworden -
Een koning sterft, godslasterend, meineedig,
Nooit bleef een onbezette zetel ledig -
Volksplantingen geraken in versterf;
Reeds bloeien schoonere uit hun bederf
Weer ondergaand met zinkende getijen.
Nu is de tijd voor oude heerschappijen -
Vermolmde staten wanklen, de commune
Zal rustig rijzen uit de roeste ruïne
Er zal een rijk zijn van de gansche aarde:
Herberg van volkeren, verlost van wallen,
Bewoners van de veilge hemelhallen
En in de oogen Gods gelijk van waarde.
.
 |
| Slauerhoff, ds. C. Hille Ris Lambers, Heleen Hille Ris Lambers |
Om
koart te gean, de jierren tusken 1898 en 1918 hawwe beskiedend west foar de
ûntjouwing fan Slauerhoff syn dichterskip. It yntellektuele en
liberaal-anargistyske miljeu op de Jorwerter pastorij fan dominy Hille Ris
Lambers, ynbegrepen de omgong mei syn dochter Heleen, hawwe dêryn net sûnder
betsjutting west, om it mar ris mei in understatemint te sizzen.
As Slauerhoff yn 't lêst fan dagen yn it net dien makke gedicht ‘Ik kan niet zeggen hoe ik Holland haat’ útropt: ‘Alleen voor Friesland heb ik nog een zwak,’ dan sil er dêrmei net sasear de provinsje sels bedoeld hawwe, mar folle mear Jorwert en Flylân, want dat hawwe de plakken west dêr't er werklik in swak foar hie.
Yllustratyf binne datoangeande de rigels yn it brief dat syn freondinne Heleen Hille Ris Lambers ein desimber 1927 yn ‘e bus krige: ‘Wat jammer dat Jorwerd er niet meer is, dan zou ’t hier in Friesland toch leuker zijn. Zoo er eens even naar toe, dat gaf zoo iets van een uitkomst. Vooral nu op schaatsen.’
As Slauerhoff yn 't lêst fan dagen yn it net dien makke gedicht ‘Ik kan niet zeggen hoe ik Holland haat’ útropt: ‘Alleen voor Friesland heb ik nog een zwak,’ dan sil er dêrmei net sasear de provinsje sels bedoeld hawwe, mar folle mear Jorwert en Flylân, want dat hawwe de plakken west dêr't er werklik in swak foar hie.
Yllustratyf binne datoangeande de rigels yn it brief dat syn freondinne Heleen Hille Ris Lambers ein desimber 1927 yn ‘e bus krige: ‘Wat jammer dat Jorwerd er niet meer is, dan zou ’t hier in Friesland toch leuker zijn. Zoo er eens even naar toe, dat gaf zoo iets van een uitkomst. Vooral nu op schaatsen.’
.
Ik kan niet zeggen hoe ik Holland haat
Ik kan niet zeggen hoe ik Holland haat
Bij ’t woord alleen grijpt walging mij de keel
‘k Zag ’t liefst veranderd in een grote Peel,
Waarin ’t wegzakken kon met al zijn kwaad.
Neen, ‘t is waar gróót kwaad wordt er niet bedreven
Maar wel veel valsch ge…?…….. in het geniep
Hij die er langer dan zes nachten sliep,
Heeft, weer op zee, het land voor al zijn leven.
Af zweer ik grijsgroen, melkwit, waterblauw,
Mijn kleuren zijn voortaan hardgeel, bloedrood.
Ik stierf nog liever picadorendood
Dan naar Zorg-vlied te gaan met statierouw.
Alleen voor Friesland heb ik nog een zwak,
Al is dat ……………?……………………..
…………………… ?……………………..
Maar ook in het mooiste ijs is wel een wak..
Ik kan niet zeggen hoe ik Holland haat
Bij ’t woord alleen grijpt walging mij de keel
‘k Zag ’t liefst veranderd in een grote Peel,
Waarin ’t wegzakken kon met al zijn kwaad.
Neen, ‘t is waar gróót kwaad wordt er niet bedreven
Maar wel veel valsch ge…?…….. in het geniep
Hij die er langer dan zes nachten sliep,
Heeft, weer op zee, het land voor al zijn leven.
Af zweer ik grijsgroen, melkwit, waterblauw,
Mijn kleuren zijn voortaan hardgeel, bloedrood.
Ik stierf nog liever picadorendood
Dan naar Zorg-vlied te gaan met statierouw.
Alleen voor Friesland heb ik nog een zwak,
Al is dat ……………?……………………..
…………………… ?……………………..
Maar ook in het mooiste ijs is wel een wak..
@ Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de maker worden openbaar gemaakt of verveelvoudigd, waaronder begrepen het reproduceren door middel van druk, offset, fotokopie of microfilm of in enige digitale, elektronische, optische of andere vorm of (en dit geldt zonodig in aanvulling op het auteursrecht) het reproduceren t.b.v van een onderneming, organisatie of instelling of voor eigen oefening, studie of gebruik welk(e) niet strikt privé van aard is of voor het geheel of gedeeltelijk overnemen in enig dag-, nieuws- of weekblad of tijdschrift (al of niet in digitale vorm of online).
zaterdag 2 april 2016
Slauerhoff en ‘het lage land ligt tot den einder kaal’ (diel II)
De jierren
tusken 1898 en 1918 hawwe beskiedend west foar Slauerhoff syn ûntjouwing as dichter
en skriuwer. Yn syn HBS-tiid yn Ljouwert ûntduts er it wurk fan Rimbaud,
Verlaine, Laforgue, Samain, Corbière, Rilke en Gogol. De Jorwerter
predikant-skriuwer ds. Cornelis Hille Ris Lambers, waans dochter Heleen de
leafde fan syn jeugd wurde soe, brocht him yn ‘e kunde mei Tolstoj. De Fryske
literatuer lykwols wie net oan ‘e oarder yn de jierren dat er him foarme as
dichter. Wol is der it Fryske lânskip en dan benammen it lege, faak fan rein en
wyn tamtearre lân – ‘Het lage land ligt tot den einder kaal’ – dêr’t er
letteroan gauris utering mei joech oan syn fan ‘ûnlust’ teheistere libben.
 |
| De famylje Hille Ris Lambers foar de pastorij yn Jorwert. Op de lêste rij, twadde fan rjochts Heleen Hille Ris Lambers. |
I
‘Het lage land ligt tot den einder kaal’
Slauerhoff wie de dichter fan it sizzen ‘In Nederland kan ik niet leven’, mar yn Fryslân koe er dat allikemin. Ljouwert, dêr’t er in grutte ôfkear fan hie, neamde er ‘een stad zonder attracties’. Likefolle tsjinnichheid wie der fan it lytsboargerlike Nederlân. ‘In Nederland wil ik niet blijven, / Ik zou dichtgroeien en verstijven.’ Inkeld foar Flylân, it eilân fan syn mem dêr’t er in grut part fan syn bernetiid op skoalle gie, en foar de pastorij fan Jorwert hold er in swak. It wiene de plakken fan syn jeugd dy’t djip yn himsels ferankere leine.
Yn de lêste klasse fan syn HBS-tiid yn Ljouwert kaam er foar it earst oer ‘e flier by ds. Cornelis Hille Ris Lambers, dy’t fan 1907 oant 1927 ferbûn wie oan de Herfoarme Gemeente fan Jorwert De dochters Annie en Heleen – se sieten in pear HBS-klassen leger – hie er kennen leard by in deike silen, tegearre mei wat skoalmaten op ‘e Pikmar by Grou. Heleen Hille Ris Lambers skreau letter dat ‘Jan van toen af veel naar de pastorie in Jorwerd kwam. Hij bleef dikwijls logeeren, en vond het drukke gezin met kinderen prettiger dan thuis, waar hij niet gelukkig was.’
Slauerhoff hold it ynearsten mei Annie Hille Ris Lambers, mar begûn eins tagelyk ek oan in ferhâlding mei har suster Heleen, in relaasje dy’t mei in tal ûnderbrekkings in libben lang duorje soe. Op de Jorwerter pastorij, fier fuort fan it ‘duffe en stugge ouderlijke huis’, waard praten en peteare oer saken as it spiritisme, it wurk fan Tolstoj en Frederik van Eeden – de lêste hold yn ‘e hjerst fan 1915 in lêzing yn Ljouwert foar krapoan tûzen minsken dêr’t ek Slauerhoff by wie – de Sineeske filosofy en tal fan oare, de literatuer oanbelangjende saken.
Hij bleef dikwijls logeeren, en vond het drukke gezin met kinderen prettiger dan thuis, waar hij niet gelukkig was.’
Tusken de Jorwerter bedriuwen troch waard der in kuierke oer it tsjerkhôf dien om, sis mar, oer alle grêven hinne de geasten fan de earderen te ferstean. Allyksa stapte er ek gauris op it it begraafplak oan de Spanjaardsleane yn Ljouwert om, it hôf dêr’t syn lytse broer Gustaaf Andries begroeven lei en dêr’t er yn lettere dagen omhong mei kollega-dichters as Hendrik de Vries.
‘Hoeveel van zijn eerste verzen zullen ontstaan zijn op het lage, drassige kerkhof bij Leeuwarden,’ frege Hendrik de Vries letteroan. ‘Ik herinner mij hoe, bij regenachtig weer, hij mij afhaalde van het station, en zonder omweg daarheen leidde, met een innemende vertrouwelijkheid; we toefden daar samen als in een eigen wereld. Vaak heb ik het gevoel alsof, ondanks alle kosmopolitisme, iets van de vochtige weemoed van Friesland in zijn verzen blijft zweven’.
De Jorwerter biblioteek
Op ‘e sneup yn de Jorwerter biblioteek fûn er ûnder mear poëzy fan de Frânske dichter Albert Samain (1958-1900), waans bondels Au Jardin de l’Infante (1893) en Le Chariot d’or him mear as meinimme koe. ‘De overeenstemming van zijn eerse liefdesgevoelens met het geluksideaal van Samain,’ stelt Wim Hazeu yn syn Slauerhoff-biografy, ‘daagde hem uit om elf gedichten te vertalen, waarvan hij er slechts drie publiceerde in Het Getij (december 1921). Ien derfan, ‘Nèére’, in fers oer de troch Satyr begnúfde wetternimf, waard opnommen yn de bondel Eerste
Verzen.
De koele morgenwind brengt het gebloemte aan ’t trillen.
Néère, naakt en blank, moet schateren en rillen,
Aan de’ oever, telkenkeer dat zij met sneeuwen voet
Breekt door het broos kristal van den vertrouwden vloed,
Terwijl, niet ver van daar, Satyr haar jeugd bespiedt.
Hij houdt zijn adem in en pijpt niet meer zijn lied;
En ’t kind welks prille vleesch nog niet leed ’t pijnlijk wonder,
Dat in haar onschuld gaat als in een kleed, ook zonder,
Gretig een honigkoek van ‘t sluw boschgodje neemt,
Dat haar in wrangen ruil een kus rooft, lang en vreemd.
.
Slauerhoff wie de dichter fan it sizzen ‘In Nederland kan ik niet leven’, mar yn Fryslân koe er dat allikemin. Ljouwert, dêr’t er in grutte ôfkear fan hie, neamde er ‘een stad zonder attracties’. Likefolle tsjinnichheid wie der fan it lytsboargerlike Nederlân. ‘In Nederland wil ik niet blijven, / Ik zou dichtgroeien en verstijven.’ Inkeld foar Flylân, it eilân fan syn mem dêr’t er in grut part fan syn bernetiid op skoalle gie, en foar de pastorij fan Jorwert hold er in swak. It wiene de plakken fan syn jeugd dy’t djip yn himsels ferankere leine.
Yn de lêste klasse fan syn HBS-tiid yn Ljouwert kaam er foar it earst oer ‘e flier by ds. Cornelis Hille Ris Lambers, dy’t fan 1907 oant 1927 ferbûn wie oan de Herfoarme Gemeente fan Jorwert De dochters Annie en Heleen – se sieten in pear HBS-klassen leger – hie er kennen leard by in deike silen, tegearre mei wat skoalmaten op ‘e Pikmar by Grou. Heleen Hille Ris Lambers skreau letter dat ‘Jan van toen af veel naar de pastorie in Jorwerd kwam. Hij bleef dikwijls logeeren, en vond het drukke gezin met kinderen prettiger dan thuis, waar hij niet gelukkig was.’
Slauerhoff hold it ynearsten mei Annie Hille Ris Lambers, mar begûn eins tagelyk ek oan in ferhâlding mei har suster Heleen, in relaasje dy’t mei in tal ûnderbrekkings in libben lang duorje soe. Op de Jorwerter pastorij, fier fuort fan it ‘duffe en stugge ouderlijke huis’, waard praten en peteare oer saken as it spiritisme, it wurk fan Tolstoj en Frederik van Eeden – de lêste hold yn ‘e hjerst fan 1915 in lêzing yn Ljouwert foar krapoan tûzen minsken dêr’t ek Slauerhoff by wie – de Sineeske filosofy en tal fan oare, de literatuer oanbelangjende saken.
Hij bleef dikwijls logeeren, en vond het drukke gezin met kinderen prettiger dan thuis, waar hij niet gelukkig was.’
Tusken de Jorwerter bedriuwen troch waard der in kuierke oer it tsjerkhôf dien om, sis mar, oer alle grêven hinne de geasten fan de earderen te ferstean. Allyksa stapte er ek gauris op it it begraafplak oan de Spanjaardsleane yn Ljouwert om, it hôf dêr’t syn lytse broer Gustaaf Andries begroeven lei en dêr’t er yn lettere dagen omhong mei kollega-dichters as Hendrik de Vries.
‘Hoeveel van zijn eerste verzen zullen ontstaan zijn op het lage, drassige kerkhof bij Leeuwarden,’ frege Hendrik de Vries letteroan. ‘Ik herinner mij hoe, bij regenachtig weer, hij mij afhaalde van het station, en zonder omweg daarheen leidde, met een innemende vertrouwelijkheid; we toefden daar samen als in een eigen wereld. Vaak heb ik het gevoel alsof, ondanks alle kosmopolitisme, iets van de vochtige weemoed van Friesland in zijn verzen blijft zweven’.
De Jorwerter biblioteek
Op ‘e sneup yn de Jorwerter biblioteek fûn er ûnder mear poëzy fan de Frânske dichter Albert Samain (1958-1900), waans bondels Au Jardin de l’Infante (1893) en Le Chariot d’or him mear as meinimme koe. ‘De overeenstemming van zijn eerse liefdesgevoelens met het geluksideaal van Samain,’ stelt Wim Hazeu yn syn Slauerhoff-biografy, ‘daagde hem uit om elf gedichten te vertalen, waarvan hij er slechts drie publiceerde in Het Getij (december 1921). Ien derfan, ‘Nèére’, in fers oer de troch Satyr begnúfde wetternimf, waard opnommen yn de bondel Eerste
Verzen.
De koele morgenwind brengt het gebloemte aan ’t trillen.
Néère, naakt en blank, moet schateren en rillen,
Aan de’ oever, telkenkeer dat zij met sneeuwen voet
Breekt door het broos kristal van den vertrouwden vloed,
Terwijl, niet ver van daar, Satyr haar jeugd bespiedt.
Hij houdt zijn adem in en pijpt niet meer zijn lied;
En ’t kind welks prille vleesch nog niet leed ’t pijnlijk wonder,
Dat in haar onschuld gaat als in een kleed, ook zonder,
Gretig een honigkoek van ‘t sluw boschgodje neemt,
Dat haar in wrangen ruil een kus rooft, lang en vreemd.
.
Ek yn syn studintetiid – hy wie yn
septimber 1916 nei Amsterdam setten foar syn stúdzje medisinen –
kaam er noch
geregeldwei op Jorwert. Lykwols, troch syn eroatyske aventoerkes yn de haadstêd
wist er beide dochters fan de pastorij fan him te ferfrjemdzjen, om mar net te
sizzen harren tsjin him yn it harnas te jeien. Jorwert kaam stadichwei achter
de kimen te ferdwinen.
It ferlerne lok
Hie er earst Annie ynruile foar Heleen, de lêste ferbruts op har bar ‘de verlooving’, neidat Slauerhoff har te witten dien hie dat ‘hij een maitresse had gehad,’ in saak dy’t se net sette koe. ‘Het waren dingen die in mijn hoofd onmogelijke proporties aannamen en die ik als onrijp dorpskind niet kon verwerken.’ Boppedat twivele se oan Slauerhoff syn sizzen, foar safier’t it al net in smeekjen wie, dat ‘hij door mij een ander mensch zou kunnen worden.’
It trelit wie fan dy gefolgen dat se him – it wie ein 1918 – in brief skreau, ‘een idiote brief, waarvoor ik me nu nog schaam.’ Se liet him witte dat ‘ze wel een moederlijk gevoel tegenover hem had, doch niet genoeg van hem hield om zijn vrouw te kunnen worden. Jan reageerde met een wreed sarcastisch schrijven. We correspondeerden niet meer en zagen elkaar ook niet meer.’
De brek mei Heleen wie ta in hichte it slotstik fan in jeugd yn Fryslân. Slauerhoff, mear as ien kear ferrifele troch syn hing om stikken te meitsjen wat er leafhied – syn wederwaardichheden mei de Jorwerter susters kin eksimplarysk neamd wurde – hie yn it stik fan de leafde der slach fan om froulju earst ‘hemelhoog te vereren / En dan grafdiep te verachten’.
It wie noait goed of yn alle gefallen noait goed genôch. Navenant wie der bytiden – o paradoks – de ûnwennigens, faak yn de foarm fan in bitter weromsjen op dat wat goed west hie, mar yn de blinens fan sinnen fernield waard. Dy spjalt, ynbegrepen de kwelling dy’t dêr mei mank wie, hie alles te krijen mei Slauerhoff syn libbenslange jacht op de dream fan it folsleine gelok. Yn it hjir ferfryske gedicht ‘Herdenken’ krijt dat dualisme op dizze wize syn beslach:
Betinke
Dizze winter is ’t kwelde net mear
Net ta in rêsten kaam: troch de beammen
Luts de stoarm, yn net ophâldend streamen
Gong in leger oan reinders tekear.
’t Ljocht hat fan dit lân ôfskie nommen
Mei in lilke bui en komt net werom.
Men tinkt soms oan ’t waarme súdlik blomt’
Dêr’t it lok tahâldt, mar kin net ûntkomme.
En ik fyn, lit bliuwe sa’t it heart:
Grau, sa wurdt yn waarmte moete de dea,
Docht it tinken oan syn komst net sear;
Wol it tinken dat ‘k dyselde dei
In jier lyn mei har yn it blomte lei…
No stiet de ierde op itselde plak,
Mar ’t swurk is hol, de sinne is swak,
En iksels inkeld de skym fan alear.
Herdenken
Dezen winter is ’t gekwelde weer
Niet tot rust gekomen: door de boomen
Trok de storm, in onophoudlijk stroomen
Sloeg het leger van den regen neer.
’t Licht heeft afscheid van het land genomen
In een vale bui en keert niet weer.
Men denkt soms aan een warm zuidlijk meer
Waar ’t geluk woont, maar kan niet ontkomen.
En ik vind dat het zoo blijven moet:
Grauw, zoo wordt de dood met warmte ontmoet,
Doet het denken aan zijn komst geen zeer;
Wel het denken dat denzelfden dag
Voor een jaar aan ’t meer ik bij haar lag…
Nu staat de aarde op dezelfde plek,
Maar ’t azuur is hol, de zon een vlek,
En ikzelf de schim van toen, niet meer.
Anne Wadman wol yn syn essay ‘De Rimbaud fan Ljouwert’, opnommen yn de bondel Kritysk konfoai (1951), hawwe dat Fryslân foar Slauerhoff it ferlern gelok fan syn jonkheid wie. ‘Gjin gelok om’t er sa ‘lokkich’ wie yn de wenstige betsjutting fan it wurd (’t Ouderlijk huis was soms zoo duf en stug’), mar ienfâldich om’t it syn jonkheid wie, neat mear, neat minder.’
Lânskippen
De weemoedigens oangeande dit ferlerne paradys, dat fierhinne te krijen hat mei syn dagen op de
Jorwerter
pastorij – de roots fan Slauerhoff syn
dichterskip lizze net allinne op Flylân, dêr’t er in grut part fan syn
bernetiid op skoalle siet, mar ek yn Jorwert – dy mankelyk meitsjende
stimmingen dus komme yn sublimearre foarm gauris werom yn de lege, fan rein en
wyn gisele lânskippen dy’t yn syn poëzy opfierd wurde.
Gedichten as ‘Landelijke liefde’. ‘De profundis’, ‘Na jaren’, ‘Avond’ of ‘Herdenken’ slute oan by wat yn it lêste gedicht fan it twalûk ‘De Terugkeer’ hiel pregnant omskreaun waard as ‘het lage land ligt tot den einder kaal’. Yn it klassike ‘Pastorale’ krijt dat wat foarby en ferlern is dizze strofe mei: ‘Ik weet het: een Zondag als deze, / Gewekt in weemoed van wind door regen, / Weet zij naar geluk geen wegen, / En zit aan een raam te lezen / Den vroegen morgen.’
Dat Slauerhoff wol each en omtinken hie foar it Fryske lânskip, sa’t er dat ek foar alderlei Portugese en Sineeske lânskippen hie, wurdt ûnder mear ek dúdlik út in brief dy’t er, krekt tweintich, út Ljouwert wei oan syn maat Maarten Vrij skreau: ‘Gezondheid is heel goed, maar ik weet niet waartegen ze bestand is. Wel tegen lange uren wandelingen door dit toch wel mooie grijze land. Ik wou dat je het eens zag.’
Oft Slauerhoff troch dy lânskippen yn syn poëzy, dy’t fierhinne ûntliend binne oan dizze provinsje ek in Fryske dichter is, no nee, hy is gewoanwei in dichter út Fryslân, net mear, net minder. Hy prate gjin Frysk en hy skreau it ek net, sa’t syn mem, dy’t fan Flylân wie, dat ek net die, likemin as syn heit en de famylje Hille Ris Lambers.
Jûn
It hûs sliepte achter syn sletten blinen,
Wy sieten tegearre op ’e kâlde bank,
De dei wie as har âlde heit krank,
De blêden flústeren mei wurge winen.
Wurch fan de roken dy’t se hie te dragen
Fan grêven âld en roazen útbloeid,
Weemoedich twirjend troch fertize hagen
En ’t earmtlik leaf dat oer de sarken groeit.
Hast mar in bytsje tocht en in protte swijd
En my stil de hannen om ’e holle teard,
Alsa sizzend: ‘Ek de grutste leafde wurdt net mijd
Want bitter hurd wurdt alles sloopt fan de dea.
.
 | |
|
It ferlerne lok
Hie er earst Annie ynruile foar Heleen, de lêste ferbruts op har bar ‘de verlooving’, neidat Slauerhoff har te witten dien hie dat ‘hij een maitresse had gehad,’ in saak dy’t se net sette koe. ‘Het waren dingen die in mijn hoofd onmogelijke proporties aannamen en die ik als onrijp dorpskind niet kon verwerken.’ Boppedat twivele se oan Slauerhoff syn sizzen, foar safier’t it al net in smeekjen wie, dat ‘hij door mij een ander mensch zou kunnen worden.’
It trelit wie fan dy gefolgen dat se him – it wie ein 1918 – in brief skreau, ‘een idiote brief, waarvoor ik me nu nog schaam.’ Se liet him witte dat ‘ze wel een moederlijk gevoel tegenover hem had, doch niet genoeg van hem hield om zijn vrouw te kunnen worden. Jan reageerde met een wreed sarcastisch schrijven. We correspondeerden niet meer en zagen elkaar ook niet meer.’
De brek mei Heleen wie ta in hichte it slotstik fan in jeugd yn Fryslân. Slauerhoff, mear as ien kear ferrifele troch syn hing om stikken te meitsjen wat er leafhied – syn wederwaardichheden mei de Jorwerter susters kin eksimplarysk neamd wurde – hie yn it stik fan de leafde der slach fan om froulju earst ‘hemelhoog te vereren / En dan grafdiep te verachten’.
It wie noait goed of yn alle gefallen noait goed genôch. Navenant wie der bytiden – o paradoks – de ûnwennigens, faak yn de foarm fan in bitter weromsjen op dat wat goed west hie, mar yn de blinens fan sinnen fernield waard. Dy spjalt, ynbegrepen de kwelling dy’t dêr mei mank wie, hie alles te krijen mei Slauerhoff syn libbenslange jacht op de dream fan it folsleine gelok. Yn it hjir ferfryske gedicht ‘Herdenken’ krijt dat dualisme op dizze wize syn beslach:
Betinke
Dizze winter is ’t kwelde net mear
Net ta in rêsten kaam: troch de beammen
Luts de stoarm, yn net ophâldend streamen
Gong in leger oan reinders tekear.
’t Ljocht hat fan dit lân ôfskie nommen
Mei in lilke bui en komt net werom.
Men tinkt soms oan ’t waarme súdlik blomt’
Dêr’t it lok tahâldt, mar kin net ûntkomme.
En ik fyn, lit bliuwe sa’t it heart:
Grau, sa wurdt yn waarmte moete de dea,
Docht it tinken oan syn komst net sear;
Wol it tinken dat ‘k dyselde dei
In jier lyn mei har yn it blomte lei…
No stiet de ierde op itselde plak,
Mar ’t swurk is hol, de sinne is swak,
En iksels inkeld de skym fan alear.
Herdenken
Dezen winter is ’t gekwelde weer
Niet tot rust gekomen: door de boomen
Trok de storm, in onophoudlijk stroomen
Sloeg het leger van den regen neer.
’t Licht heeft afscheid van het land genomen
In een vale bui en keert niet weer.
Men denkt soms aan een warm zuidlijk meer
Waar ’t geluk woont, maar kan niet ontkomen.
En ik vind dat het zoo blijven moet:
Grauw, zoo wordt de dood met warmte ontmoet,
Doet het denken aan zijn komst geen zeer;
Wel het denken dat denzelfden dag
Voor een jaar aan ’t meer ik bij haar lag…
Nu staat de aarde op dezelfde plek,
Maar ’t azuur is hol, de zon een vlek,
En ikzelf de schim van toen, niet meer.
Anne Wadman wol yn syn essay ‘De Rimbaud fan Ljouwert’, opnommen yn de bondel Kritysk konfoai (1951), hawwe dat Fryslân foar Slauerhoff it ferlern gelok fan syn jonkheid wie. ‘Gjin gelok om’t er sa ‘lokkich’ wie yn de wenstige betsjutting fan it wurd (’t Ouderlijk huis was soms zoo duf en stug’), mar ienfâldich om’t it syn jonkheid wie, neat mear, neat minder.’
Lânskippen
De weemoedigens oangeande dit ferlerne paradys, dat fierhinne te krijen hat mei syn dagen op de
 |
| Slauerhoff, piipsmokend op Flylân,1919. Foto Spaarnestad/H.H. |
Gedichten as ‘Landelijke liefde’. ‘De profundis’, ‘Na jaren’, ‘Avond’ of ‘Herdenken’ slute oan by wat yn it lêste gedicht fan it twalûk ‘De Terugkeer’ hiel pregnant omskreaun waard as ‘het lage land ligt tot den einder kaal’. Yn it klassike ‘Pastorale’ krijt dat wat foarby en ferlern is dizze strofe mei: ‘Ik weet het: een Zondag als deze, / Gewekt in weemoed van wind door regen, / Weet zij naar geluk geen wegen, / En zit aan een raam te lezen / Den vroegen morgen.’
Dat Slauerhoff wol each en omtinken hie foar it Fryske lânskip, sa’t er dat ek foar alderlei Portugese en Sineeske lânskippen hie, wurdt ûnder mear ek dúdlik út in brief dy’t er, krekt tweintich, út Ljouwert wei oan syn maat Maarten Vrij skreau: ‘Gezondheid is heel goed, maar ik weet niet waartegen ze bestand is. Wel tegen lange uren wandelingen door dit toch wel mooie grijze land. Ik wou dat je het eens zag.’
Oft Slauerhoff troch dy lânskippen yn syn poëzy, dy’t fierhinne ûntliend binne oan dizze provinsje ek in Fryske dichter is, no nee, hy is gewoanwei in dichter út Fryslân, net mear, net minder. Hy prate gjin Frysk en hy skreau it ek net, sa’t syn mem, dy’t fan Flylân wie, dat ek net die, likemin as syn heit en de famylje Hille Ris Lambers.
Jûn
It hûs sliepte achter syn sletten blinen,
Wy sieten tegearre op ’e kâlde bank,
De dei wie as har âlde heit krank,
De blêden flústeren mei wurge winen.
Wurch fan de roken dy’t se hie te dragen
Fan grêven âld en roazen útbloeid,
Weemoedich twirjend troch fertize hagen
En ’t earmtlik leaf dat oer de sarken groeit.
Hast mar in bytsje tocht en in protte swijd
En my stil de hannen om ’e holle teard,
Alsa sizzend: ‘Ek de grutste leafde wurdt net mijd
Want bitter hurd wurdt alles sloopt fan de dea.
.
.
Avond
Het huis sliep achter zijn gesloten blinden,
Wij zaten samen op de kille bank,
De dag was als haar oude vader krank,
De blaren fluisterden met moede winden.
Moe van de geuren die zij moeten dragen
Van graven oud en rozen uitgebloeid,
Weemoedig vlagend door verwarde hagen
En ’t armlijk loof dat om de zerken groeit.
Je hebt weinig gedacht en veel gezwegen
En stil de handen om mijn hoofd gelegd,
Zo zeggend: ‘Ook de grootste liefde kan niet tegen
De dood die niets ontziet en alles slecht.’
Avond
Het huis sliep achter zijn gesloten blinden,
Wij zaten samen op de kille bank,
De dag was als haar oude vader krank,
De blaren fluisterden met moede winden.
Moe van de geuren die zij moeten dragen
Van graven oud en rozen uitgebloeid,
Weemoedig vlagend door verwarde hagen
En ’t armlijk loof dat om de zerken groeit.
Je hebt weinig gedacht en veel gezwegen
En stil de handen om mijn hoofd gelegd,
Zo zeggend: ‘Ook de grootste liefde kan niet tegen
De dood die niets ontziet en alles slecht.’
.
 |
| De famylje Hille Ris Lambers foar de pastorij yn Jorwert. Op de lêste rij, twadde fan rjochts Heleen Hille Ris Lambers. |
J.J.Slauerhoff, ‘Herdenken’, Verzamelde gedichten (I), Al Dwalend, V, Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam, 1940, s. 176.
J.J. Slauerhoff, ‘Avond’, Verzamelde gedichten (I), Archipel, Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam, 1940, s. 98.
Takom wike yn diel II : ‘Slauerhoff en de betide wegen fan in dichterskip – De Russyske rede’
.
Abonneren op:
Posts (Atom)