Eeltsje Hettinga: Bas Jan Ader - de dream, de reis

DE FREUGDE FAN IT SJEN
DAT SEAR DOCH

Wat beweecht ien om allinnich yn in sylboatsje fan amper fjouwer meter de Atlantyske Oseaan oer te stekken? Keunstner Bas Jan Ader (1942-1975) ferge de goaden, doe’t er, útswaaid troch syn frou, by it Amerikaanske Cape Cod de kant fan Europa útsette. As Ikarus rikte Ader nei it heechste. Syn reis beskôge er as 'a act of performance'. It keunstprojekt wie ûnderdiel fan in triptyk dy’t er ‘In search of the miraculous’ neamd hie, in trijelûk, dêr’t in nachtlike, by de Grutte Oseaan einigjende fototocht troch Los Angeles it begjin fan wie. Ader syn foto–, film– en performancewurk is in pynlik yngeande ferkenningstocht nei de grinzen tusken keunst en libben en it besykjen dy te sljochtsjen. By dat ûndersyk moast de keunstner belies jaan, Spaanske fiskers fûnen syn boatsje ‘Ocean Wave’ werom ûnder de kust fan Ierlân. Fan de siler sels gjin spoar.

Steeds heviger bezweken / naar het ontwijkend teeken / stegen wij en verdwenen. / Dy rigels út ‘Het lied der dwaze bijen’ fan Martinus Nijhoff kamen yn my op by it sjen fan Please, don’t leave me, de útstalling dy’t it museum Boijmans van Beuningen in jier as wat ferlyn oan it relatyf lytse oeuvre fan Bas Jan Ader wijde. Mei-inoar gie it om in stik as fyftjin objekten, ynstallaasjes en skilderijen. Dêrnjonken wie der in part fan Ader syn dokumintaasje te sjen: notysjeboekjes, gedichten en alderhande statements lykas 'Greetings from beautiful Ader Falls' of dizze, 'The sea, the land, the artist has with great sadness known they too will be no more'.

Ader wie obsedearre troch de beweging, macht en útwurking fan de swiertekrêft. It grutste en wichtichste part fan syn wurk bestiet út ensenearre falpartijen, fêstlein yn foto’s en koarte swart-wyt filmkes. By syn performances brûkte er gauris it eigen lichem as (boarne- en ûnderfinings) -materiaal, lykas yn de stomme film: Fall 1, 1970 Los Angeles. Ader sit deagemoedereard op in stoel op de naal fan it dak fan syn hûs yn Claremont, falt skean oer ’e side, donderet mei stoel en al fan it dak, besiket him yn syn fal fergees oan de daksgoate fêst te gripen om dan wei te wurden yn hage en strewel, de ierde. Ein film. Part twa hjit: Fall 2, 1970 Amsterdam. In ferlittene sneintemoarn, midsimmer, nimmen te sjen, de stêd sliept, de keunstner komt út in sydstrjitte fan de Reguliersgracht fytsen, rydt – yn ’e lofterhân in boskje blommen – rjochtút by de kaaimuorre del, falt foaroer, stekt, as yn in refleks, de earmen nei foaren, as besocht er syn (ûnder)gong noch tsjin te kearen, mar giet dan, klap, bats, plûns, kopke ûnder.

It ynsetten fan it eigen lichem wie by Ader gjin doel, sa't dat gauris it gefal is by de alderhande foarmen fan hjoeddeiske body-art, nee, foar him wie it in middel. It gie him om it konsept; de Idee gie foar en boppe de foarm. Dat jildt ek foar de foto (en film) 'I am too sad to tell you' út 1970 dêr’t er himsels, al gûlend, close-up yn byld bringt. Op it earste gesicht docht dat nochal patetysk oan, suver teatraal, mar by neier ynsjen giet it, nettsjinsteande it ensenearre gehiel, ék dêryn, om it tema fan de fal: de triennen dy’t nei ûnder streame. De opnamen litte jin tinke oan de smertlike ferstjerrensfoto’s fan skilder Sjoerd Janzen yn de katalogus by syn lêste útstalling yn Museum Belvédère.

Ader syn wurken jouwe de freugde fan it sjen dat sear docht. De pine fan syn bonken brekkende falpartijen lit er yn dizze slapstickeftige filmkes en it byhearrende fotowurk net sjen. Him giet it om de fal an sich, om de essinsje fan it loslitten, om dy iene ‘split second’, wêryn’t de minske, los fan de fertroude ierde, gjin oare kar hat as him oer te jaan oan it ûnbekende. Syn fallen is in ferdwinen, in ‘falen’ ek, of, om in oare betsjutting fan it tiidwurd te nimmen: in ‘sneuvelen’. Leit dêryn mooglik ek de titel opsletten fan dat iene Ader-statement dat er op in stel garaazjedoarren skildere hie, nammentlik: ‘Please, don’t leave me?’ Hat syn soloreis oer de Oseaan faaks in moedwillige foarm fan sneuveljen west? Azemt syn ûndernimmen de geast fan Albert Camus, foar wa’t yn dit libben it al of net dwaan fan selsmoard de iennichste fraach wie dy’t der werklik ta die? [Keunsthistoarikus Huub Mous hat yn dizzen mei rjocht op de roman La Chute fan Camus wiisd.] It bliuwt rieden, by alle ferklearrings oangeande it mystearje fan syn weiwurden op see mankearret it him oan feitlik of logysk bewiis.

De dûbele ferdwining

De skriuwer-keunstners Koos Dalstra en Marion van Wijk hawwe ûndersyk dien nei it ‘marine dossier’ oer de oankomst fan de ‘Ocean Wave’. Yn de simmer fan 2005 kaam der, tritich jier nei dato, noch in geheim rapport fan de Spaanske autoriteiten boppe wetter, dêr’t út bliken die dat by it opbringen fan Ader syn boatsje yn de havenstêd La Coruña alle lochboeken en seekaarten noch oanwêzich west hienen. Kearnfraach yn it biografyske essay fan Dalstra en Van Wijk oer Ader – se jouwe ûnder mear in rekonstruksje fan syn Atlantyske tocht mei help fan fergelykbere maritime literatuer – seit dan ek: Wêr binne syn lochboeken? Salang’t dy net boppe wetter komme, sil der ek gjin antwurd wêze op de fraach: Wat is der, ien kear bûten de kust fan Cape Cod, bard, wat hat him nei de haaien holpen, of mear yn it algemien, wat is fan ús fal de oarsprong?

Bas Jan Ader (1942) waard grutbrocht yn it buorskip Hongerige Wolf by Winschoten. Sawol syn heit Bastiaan Jan Ader as syn mem, de skriuwster Johanna Appels, wienen fan professy dominy. Ader sr. rekke yn de oarloch yn it ferset, holp Joaden, ûnderdûkers en Ingelske piloaten, oant it mis gie. Hy waard oppakt, bedarre yn it gefang yn Amsterdam en waard ein 1944 by Veenendaal fusillearre. Oer it mooglike ferbân tusken it tema fan de fal en syn fusillearre heit sei Ader jr. trije jier foar syn dea: ‘Dat is natuurlijk een veel te anekdotische benadering. Alles is tragisch omdat de mens altijd zijn controle verliest over processen, over de materie, over zijn eigen gevoelens. Dat is een veel universelere tragiek, en die kun je niet visualiseren vanuit de anekdote.’

-->

Wa’t de biografy fan Ader der op neirint, ûntkomt net oan de yndruk fan de romantyske rebel. De middelbere skoalle makke er net ôf, want net te hanthavenjen. Dat gou ek foar syn blau-moandei-ferbliuw op it Instituut voor Kunstnijverheids-onderwijs yn Amsterdam, dêr’t er mei Wim T. Schippers en Ger van Elk yn ’e klasse siet. Fia in ynternasjonaal útwikselingprogramma kaam er yn Washington telâne, folge in tal keunstolleezjes en hie der, amper njoggentjin jier, syn earste eksposysje. Fan The Washington Post en Voice of America krige er loovjende resinsjes. Nimmen minder as Jacqueline Kennedy kocht wurk fan him. Ader wie dé man, doe’t er yn Nederlân weromkaam. Lang bleau er net. De ûnrêst wie te grut, Nederlân te lyts. Him jage om it mei Nijhoff te sizzen ‘een geur van hooger honing.’

Yn 1961 sette er nei Spanje, meunstere yn Marokko as bemanningslid oan op in jacht dat fia it Panamakanaal nei Kalifornië gie. Dêr sette er him ek nei wenjen, helle syn MFA (Master of Fine Arts), studearre fan 1967 oant 1969 filosofy, in stúdzje dêr’t er him benammen yn útlei op it wurk fan Hegel, Wittgenstein en de Russyske mystikus Ouspensky, oan waans wurk er de titel In search of the miraculous ûntliende. Oan de Universiteit fan Irvine, súd fan Los Angeles, dosearre er in skoftke keunstskiednis. Wat dêrby de klam krige, wie de relaasje tusken libben en keunst, tusken performance en fotografy & film.

-->

Neatigens

Mei syn wurk hat er in wichtige bydrage jûn oan de konseptuele keunst fan de jierren sechstich en santich. Yn Nederlân wienen minsken as Wim T. Schippers, Ger van Elk en Willem de Ridder op soartgelikense wize oan ’e gong, mar it wurk fan Ader wie en is oars: minder iroanysk en mear romantysk. Dat is bygelyks te sjen oan Farewell to faraway Friends, in kleure-opname fan in ferlitten baai, mei op de rotsen de iensume figuer fan Ader dy’t yn it ûndergean fan de sinne oer it wetter stoarret, net liker as wie er Der Wanderer sels, de iensume op de rotsen steande figuer fan de Romantiker pur sang: de Dútske lânskipsskilder Caspar David Friedrich. Ek al boartet Ader hjir in yntertekstueel spul, it is om ien fan syn eigen statements oan te heljen 'the artist contemplating the forces of nature'.

Wa’t djipper ûnder de hûd fan it wurk fan Ader dûkt, wurdt dúdlik hoe’t er oan it wrakseljen west hat mei de tema’s fan neatigens en destruksje, foar safier’t it al net om selsdestruksje gie. Irony? Nee, alles wat út dit wurk sprekt, tsjûget fan in eksistinsjele needsaak. Pynlik en ûntheisterjend is it projekt Light vulnerable objects threatened by eight cement bricks: boppe oer de grûn lizzende objekten lykas gloeilampen, aaien, in jierdeistaart en in portret hingje grouwe betonblokken, mei in stanleymes snijt Ader de triedden troch en lit alles wat der ûnder leit ferpletterje. It is deselde fal as dy yn it troch Ader op film foarlêzen ferhaal The boy who fell over the Niagara Falls, in dramatysk teltsje meidat de haadfiguer, krekt foardat er by de wetterfallen delstoart, noch alle war docht om de motor fan syn boatsje yn de achterút te krijen.

Ader hie yn dy dagen syn atelier op Sunset Boulevard yn Los Angeles. De libbensstyl dy’t er der yn dy tidi op neihold wie neffens Ger van Elk by it desperate om’t ôf, nachts stroopte er de kroegen fan Los Angeles ôf, oerdeis spekulearre er yn grûnstoffen, in hannel, dêr’t er bytiden de grutste ferliezen by makke. Oer syn ferhâlding mei Los Angeles sei er oait: ‘Ik voel me steeds klein door haar enorme schaal, waardeer als geen ander het eenzaam mooie van Freeways bij nacht. Zelfs rampen, grote branden en aardbevingen hebben mij hier doen kleven in plaats van mij te verjagen. Ik zal moeten (kursyf e.h.) toegeven gefascineerd te zijn door de tomeloze bedreiging die de natuur hier boven ons houdt. Ik houd van deze wilde romantische wereldstad van uitersten.’

Yn ’e hjerst fan 1975 waard yn it Grinzer Museum mei spanning útsjoen nei de komst fan Ader, fan wa’t men in útstalling yn tarieding hie. Al wa’t opdaagjen kaam, net Bas Jan Ader. Syn broer Erik Ader, in yn Noorwegen wenjend ynternasjonaal diplomaat en seesiler, neamde syn seereis ‘de ultieme zoektocht naar het metafysische’. Sels tink ik: Syn weachhalzerij moat in sublime foarm fan nihilisme west ha. Hoe’t it ek wêze mei, goede keunst, lykas dy fan de keunstner Ader, jout net allinne fragen, ek lit se har ek net foar ien ‘god’ fange.

It wie op in sneintemoarn, oktober 1975, dat syn telepatysk bejeftige mem it gedicht From the deep waters of sleep skreau, mei dêryn ûnder mear dizze strofe: ‘A white body of a man, rocked in the arms of the waves,/ is very small too. / What are we in the infinity of ocean and sky’?