dinsdag 29 januari 2013

By it wurk fan Koos van der Sloot – It aai as it byld en teken fan tiid syn omgongen



Begjin dit jier, 4 jannewaris, iepene yn  Museum Joure op 'e Jouwer de eksposysje ‘Tijdschalen’ fan Koos van der Sloot. Syn nijste wurk, ek wol 'egg-scapes' neamd, giet foar in part oer tiid syn omgongen. Der binne  de prehistoaryske ynsekten dy’t út see wei it lân op krûpten en der binne de doppen fan aaien dêr’t miggen en maden út op flogge. In oar part fan Van der Sloot syn ‘egg-scapes’ spilet him ôf op de grins fan natuer en technyk, wêrby’t oan de symbolyk fan it aai nije spoaren jûn wurde. Mei assemblaazjestikken as ‘Denkend aan Haskerland’ en ‘Herinnering aan Haskerland’ wurde net inkeld oantinkens ophelle oan Haskerlân (it hjoeddeiske Skarsterlân), mar wurdt ek referearre oan rituelen mei aaien yn âlde, foarkristlike kultueren. Guon heidenen hienen it bygelyks foar de moade en bedobje de aaien fan fûgels en bisten yn de ierde om op dy manier de fruchtberheid fan de grûn fuort te sterkjen.(..) 

De útstalling 'Tijdschalen' duorret oant en mei 14 april.

De zeis

 
As der ien ding is dat net yn it tinken fan byldzjend keunstner Koos van der Sloot past, dan is dat it sizzen: in aai is in aai is in aai. Yn syn assemblaazjes, romtlike konstruksjes, opboud út alderhande soarten fan leechsûge aaien – fan hinne- en kwartelaaien oant en mei Amerikaanske ‘loopeendeieren’ – binne de dingen altyd mear as wat se binne, foaral as dy gearfoege wurde mei bygelyks in lytse, roastige seine of de koperen slinger fan in âld skippersklokje. It binne út soarte universele symboalen, mar Van der Sloot jout dêr in eigen draai oan. It aai stiet net inkeld foar it libben, mar ek foar de dea, de hope, de leafde, it fertriet en sels foar de keunst sels, yn it gefal fan Van der Sloot is dat in keunst dy’t fierhinne yn it teken fan de Tiid stiet.

Tiid, paradoks en sfinks yn himsels, hat mear as ien gesicht. Nim bygelyks Van der Sloot syn wûnderlik assemblaazjestik ‘De Zeis’. Op in ûndergrûn fan read fluwiel binne fjouwer aaien fêstlime. Dwers troch de leechblaasde, symmetrysk njonken inoar opplakte aaien rinne fjouwer tinne keatlingen, dêr’t de kamrêden en it gewicht fan de klok oan hingje. Ferskillende tiden binne hjir foar inoar oer set, oan ‘e iene kant de meganyske, lineêr ferrinnende tiid, wêryn’t de minske it bestean einich en fergonklik wit – it stik hjit net om ‘e nocht ‘De Zeis’ – en oan ‘e oare kant it aai as it teken en it symboal fan oarsprong en nij libben.

De tiden

De tiid fan de klok en aginda’s is, koartsein, net deselde as dy fan de pols, sa’t de tiid fan de monotoane herhelling ek in oare tiid beslacht as dy fan de kreativiteit. Koos van der Sloot rept yn dizzen fan ‘de inerlike tiid’, in begryp dat ek nei foaren komt yn it boek Stil de tijd fan Joke J. Hermsen, de Nederlânske skriuwster en filosoof, mei wa’t er kontakt hat oer in mooglike útstalling fan syn wurk yn Amsterdam. Hermsen – se soe neffens Van der Sloot in learling neamd wurde kinne fan ‘de filosoof fan de Tijd’, de Frânsman Henri Bergson (1859-1941) – set de ynderlike tiid, ek wol neamd ‘la duree’ (it duorjende en it bliuwende) ûnder mear yn relaasje ta keunst en frijheid.

Yn Stil de tijd skriuwt se in passaazje, dy’t yllustratyf hjitte kin foar de manier wêrop’t de keunstner tsjin de ferskynsels tiid en kreativiteit oansjocht.  ‘(...) Door de korst van mechanische handelingen breekt soms de ervaring van de tijd als duur. Dat is wat ons bijvoorbeeld in (dag)dromen overkomt of in de reflectie, de kunst, of in andere ervaringen met een verhoogde concentratie, zoals sporten, erotiek of meditatie, waarbij we het gevoel voor het verstrijken van de lineaire tijd als het ware verliezen. In het belangeloos aanschouwen of het artistieke scheppen krijgt de tijd als duur volgens Bergson meer kans, omdat de schrijver of kunstenaar tijdens het scheppingsproces afstand moet nemen van zijn functioneel handelend ik en in de diepere lagen van zijn zelf moet afdalen, dat net als de duur, dynamisch, dat wil zeggen permanent in wording is. (...) Onze intuïtie voor de duur kan ontwikkeld worden als we onze aandacht ook richten op de muziek, de kunst en de literatuur.’ (s. 62).

Dat binne passaazjes, dêr’t tal fan hjoeddeiske, faak barbaarsk op kultuer besunigjende politisy noch wat fan opstekke kinne, al is der datoangeande fan steatssiktarissen fan it slach Halbe Zijlstra of pleatslike kultuerwethâlders lykas Isabelle Diks – Koos van der Sloot hat it yn dizzen oer ‘Isabelle Niks’  – net folle goeds te ferwachtsjen, omdat se, sa’t skynt, mar ien tiid hilligje, nammentlik dy fan de iendiminsjonale ekonomyske trêdmole.

Sammelsucht

Aaien hawwe foar Koos van der Sloot alles te meitsjen mei syn jeugd op  ‘e Jouwer, doe’t er as jonkje faak allinnich yn ‘e bosk of yn de greiden omstrûpte, op ‘e streup nei fûgels en aaien, in leafhawwerij dy’t him oansette ta it oanlizzen fan in samling. De bringst waard yn âlde skuondoazen ûnderbrocht en dat gyng fan kolibry-aaien, skriesaaien oant en mei eksteraaien. ‘Ik fûn dat fassinearjend, al dy ferskillende kleuren, de aaien fan de klyster bygelyks, dy skalen, prachtich, suver abstrakte doekjes, sa achterôf sjoen.’

Doe’t by er in kessengefjocht mei syn suster troch it ledikant plofte, dêr’t – krák, krák - syn ‘lyts museum’ mei aaien ûnder stie, wie it ynearsten út mei syn samlingsdrift. Dy krige in ferfolch, jierren letter, doe’t er, op reis yn Grikelân, op de merke fan Athene in hurdstiennen aai seach. ‘Ik wie ferkocht, en op ‘e nij daalde it yn my del, de passy foar it sammeljen fan aaien, mar diskear as keunstfoarwerpen,’ fertelt Van der Sloot, thús oan de wenkeamerstafel, mei dêrop in izeren, prachtich strak stilearre hynder fan byldzjend keunstner Willem Lenssinck. It ranke, smelle en moai heechsette objekt rikt omtrint oan in út hinne-aaien opboude kloft wite wolkens, dy’t mei in tin, amper sichtber toutsje oan de soudering ophongen is. Neist de eigen keunst hinget oan de muorren yn dyselde wenromte ek in soad oare keunst, teken- en skilderwurk en grafyk fan minsken as Boele Bregman, Jan (Frearks) van der Bij, Anne Feddema, Pieter Pander en Siety Bosma.

Tusken de bedriuwen troch hâldt Van der Sloot, dy’t net allinne stedeboukundige is, mar ek nearlandikus – hy die de âlde m.o.-oplieding yn Ljouwert – him gauris dwaande mei poëzy, yn it bysûnder mei it skriuwen fan lietteksten. In âlde leafde, nei’t bliken docht. Oait hie er mei de studint medisinen Theo Douma, tsjintwurdich ien fan de twa ‘zingende dokters’, it selskip Theodrama. ‘Ik skreau de lieten. En dat gyng goed.

Op in stuit stienen wy yn Grins yn it foarprogramma fan Herman Brood. Ik skiet omtrint yn ‘e broek, man, ik wie sa senuweftich dat ik neat útbringe koe. Ik wie dúdlik net foar it toaniel, de bühne, makke.’ Nei dat ‘debacle’ – stagefright – beheinde er him ta it skriuwen fan poëzy- en lietteksten. Dat gyng him net min ôf. In pear jier ferlyn noch wûn er in troch it Noord Nederlands Orkest (NNO) útskreaune priisfraach foar lietteksten. ‘It aardige wie, dat myn freondinne, Lies Akkerman – se docht opera – de tekst sjonge koe, tegearre mei it NNO dus.      

De oardering binnen Van der Sloot syn poëtyske assemblaazjes – guon reppe net om ‘e nocht fan ‘beeldgedichten’ – ferriede oant in hichte ta de keunstner syn stedeboukundige eftergrûn. Yn de jierren njoggentich, doe’t er op de ôfdieling Ruimtelijke Orderning by de gemeente Skarsterlân wurke, makke er ûnder mear it ûntwerp foar de bou fan twahûndert wenten, ornearre foar de saneamde wyk Wyldehoarne. ‘Dat wie in min ofte mear postmodern projekt. Oan ‘e iene kant moast it retro wêze en oan ‘e oare kant eigentiidsk. Op in stuit haw ik doe de dakken mei aaien beklaaid, wylst oan de gevels klokken te hingjen kamen.’

It projekt is lykwols mar foar in part útfierd, omdat Van der Sloot, pleage troch sykte, úteinlik it projekt opjaan moast. In skoftlang koe er neat, noch lêze noch skriuwe. Hy sammele keunst en boeken, benammen keunstboeken, en die him it each sêd oan keunstútstallingen. ‘It byld fan de aaien yn kombinaasje mei de tiid bleau my allegeduerigen achteroan sitten. Mar der wie twivel. Doe’t ik op in kear it wurk fan de dichter en byldzjend keunstner Marcel Broodthaers seach dy’t mei stikkene aaien de legens fan de keunst sjen litte woe, doe tocht ik: dat hoech ik net mear te dwaan, hy is my fóar, ek mei it brûken fan it aai as materiaal. Op in stuit haw ik my dêr oerhinne set, omdat myn wurk nei ynhâld en foarm oars wie as dat fan Broodthaers.’

Symboalblinens

De aaien yn it projekt ‘De Zeis’, mar ek yn tal fan oare opstellings fan Van der Sloot binne net inkeld symboalen fan fruchtberheid en nij libben. ‘Foar my steane se ék foar hope en fertriet, keunst en yntuysje, al sjoch ik se tagelyk ek as metafoaren fan de dea. It libben ymplisearret no ienkear ek de dea.’ Gjin niget dat yn it faak dialektysk bepaald wurk fan Van der Sloot, spannend as dat is troch syn kontrasten, gauris de dea opdûkt, lykas yn it assemblaazjestik mei de boartlike titel ‘Commedia della Morte’, dêr’t twa swarte aaien mei twa, letterlik duvelsk boas eagjende gesichten, makke út in pear kartonnen aaidoaskes, de haadrol yn hawwe.

‘It is in persoanlike symbolyk, of lit ik it sa sizze: in foarm fan ferbyldzjen fan in idee troch symboalen,’ seit Van der Sloot. ‘It giet my it ferbyldzjen en net it byldzjen, lykas dat faak it gefal is yn de moderne, suver abstrakt-geometryske keunst. De strakke soberheid fan modernisten lykas Mondriaan is yn essinsje de útwurking fan itjinge dêr’t de kalvinistyske teolooch en predikant Abraham Kuyper oan ‘e ein fan de 19de ieu foar yn de slach wie: in keunst, frij fan plastyk. It symboal, it byld, waard, sis mar, opfette as in stean-yn-de-wei foar de út te dragen idee.’

Geandewei de foarige ieu is der neffens Van der Sloot in beskate ‘symboalblinens’ ûntstien, in oangelegenheid dy’t nochris ekstra fuorre waard troch de leechrin fan de tsjerken en it stadige ôftakjen en ferdwinen fan in religieuze en agraryske kultuer. Beide stienen by âlds stiif fan alderhande, faak mei de seizoenen gearhingjende symboalen. ‘Minsken as Reve hawwe al folle earder oer dizze symboalblinens op ‘e tekst west. Us maatskippij is der wat oanbelanget fiks earmer op wurden.’ It iene en oar hat neffens Van der Sloot ek syn konsekwinsjes foar de wize wêrop’t nei keunst sjoen wurdt.

Ta yllustraasje fan dy stelling hellet er op it atelier yn syn wente yn Ljouwert, in romte dy’t tagelyk ta eksposysjeromte tsjinnet, in pear nije, krekt makke assemblaazjes foar it ljocht: moai harmonieus oardere seelânskippen. De weagen binne aaien, de skippen doazen. Guon sille dizze saneamde ‘eggscapes’ suver klinysk besjen, oaren, mear op ‘e hichte mei de symbolyk fan it skip en it wetter, sille sizze:  ‘Ah, dat is de arke fan Noach, de drager fan it libben’, of ‘Hee, dêr giet it boat dat aanst de deaden de rivieren oer bringt.’  Van der Sloot: ‘Yn de symbolyk stiet it iene foar it oare, it symboal wjerspegelet altiten iets dat boppe it subjekt út giet, faak giet it om iets, yn myn gefal de tiid, dat him net sizze lit, neam dat, it ûnútspreklike.’


Kader

Mei assemblaazjestikken as ‘Denkend aan Haskerland’ en ‘Herinnering aan Haskerland’ wurde yn Museum Joure net inkeld oantinkens ophelle oan Haskerlân, it hjoeddeiske Skarsterlân, mar wurdt ek referearre oan rituelen mei aaien yn âlde, foarkristlike kultueren. Guon heidenen hienen it bygelyks foar de moade en bedobje de aaien fan fûgels en bisten yn de ierde om op dy manier de fruchtberheid fan de grûn fuort te sterkjen. Yn it each rinnend binne de yn fûgelperspektyf delsette lânskippen, dy't foarm krigen hawwe op in ûndergrûn fan bûntkleure stikken skilderspalet. Troch de strakke opstelling en oardering fan de aaien is oan dizze ‘eggscapes’ in moai geometrysk-abstrakt gesicht jûn. Yn oare, allike kleurige lânskippen binne aaien ferbûn mei sjipplaten en elektryske kabels en triedden, wêrfan’t guon, grappich en absurd, dwers troch de aaien hinnerinne. It binne de spanning meitsjende metafoaren fan in lânskip, dat by de tiid (!) lâns allegeduerigen yn ûntwikkeling west hat, feroare as dat is fan in oarspronklik, foargoed ferlern natuerlânskip nei in fierhinne troch de minske en syn technyk behearske kultuerlânskip. 



maandag 28 januari 2013

Rainer Maria Rilke – 'Herbsttag' – Stimmen 5


Portret Rilke - Paula Modersohn-Becker


Herbsttag

Herr: es ist Zeit. Der Sommer war sehr groß.
Leg deinen Schatten auf die Sonnenuhren,
und auf den Fluren laß die Winde los.

Befiel den letzten Früchten voll zu sein;
gib ihnen noch zwei südlichere Tage,
dränge sie zur Vollendung hin und jage
die letzte Süße in den schweren Wein.

Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer jetzt allein ist, wird Es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
und wird in den Alleen hin und her
unruhig wandern, wenn die Blätter treiben.


            
Hy wie de dichter fan it mystearje, fan  ûntheisterjend moaie rigels lykas: '(…) Wir alle fallen. Diese Hand da fällt / Und sieh dir andre an: es ist in allen.’, de dichter fan Nietzsche’s deade God, de dichter sûnder heitelân, mar boppe-al de dichter fan de dingen en de bylden: Rainer Maria Rilke. 

Ein desimber 1926 kaam er, krekt ienenfyftich, yn it sanatoarium fan Valmont sur Territet, in gehucht fuort
ûnder Montreux, te ferstjerren. Begjin jannewaris 1927 waard er te hôf brocht yn Raron, net fier út de reek fan datselde Montreux, begroeven ûnder in ienfâldige stien foaroer in hege, grize berchwand.

It krúsbyld op de dichter syn grêf is in jier as wat ferlyn ferdwûn, weihelle, rôve. In goede saak!
Rilke hie oan it begjin fan de foarige ieu  in streek setten ûnder alles wat destiids binnen it kristendom as fanselssprekkend oannaam waard. Hy seach himsels as in agnost, sa’t er dat op mear as ien plak nei foaren brocht hat, ûnder oaren yn syn monografy oer de byldhouwer Auguste Rodin. Mei syn dûnkere en komplekse bylding en syn pessimistyske wrâldbyld is er ‘in soan’ fan Arthur Schopenhauer en ‘in neef’ fan Nietzsche, waans tinken net tocht wurde kin sûnder dat fan ‘fadertje’ Schopenhauer. Rilke syn wurk soe fierders foar in grut part bepaald wurde troch de idee fan de ivich skeppende natoer. (Nei alle gedachten sil Obe Postma - hy makke mear as ien Rilke-oersetting - him yn dat begjinsel werkend hawwe doe't er, ein jierren tweintich, yn de besnijing rekke fan Rilke syn wurk.) Mei it raven fan it krús fan de sark yn Raron is de  dichter Rainer Maria Rilke, koart sein, wol rjocht dien.

Doe't er begjin jannewaris 1927 begroeven waard, wie it  waar slim ‘böse’, stienkâld, om dêr ris sa’n wurd om te sizzen. De Leeuwarder Courant fan dy dagen makke fan syn hinnegean gjin melding - se sliepten dêr doe, sa't skynt, ek al - nettsjinsteande it feit dat ien fan de grutte dichters yn Europa hiinnegien wie. It Leeuwarder Nieuwsblad dêrfoaroer kaam mei in ferstjerrensberjocht dêr't yn nei foaren brocht waard dat "[hij] vooral bekend [werd] als schrijver van de Weise von Liebe und Tod des Cornets Rilke', in boek dat oan it begjin fan de foarige ieu in bestseller yn Europa wie,
hûnderttûzenen eksimplaren waarden der fan ferkocht.

Yn de Fryske literatuer soe Rilke syn wurk relatyf gau oanklang en wjerlûd krije. It tydskrift De Holder publisearre, begjin maaie 1928, in trijetal gedichten út Frühe Gedichte, dêr’t ek it ferneamde Rilke-fers, n
ûmer IX (‘De earme wurden troch‑en‑dei yn ’t lijen.’) by siet. De ferfryskingen wienen fan Obe Postma.

Obe Postma - Oaljeferve Greben Rypma
In jier dêrfoar hie J.P. Wiersma yn it tydskrift It Heitelân oer Rilke syn roman Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge (1910) gear west. It wjerlûd fan ‘Malte Brigge’ is te fernimmen yn wat ien fan Postma syn grutte gedichten wurde soe, it yn 1928 publisearre gedicht ‘Wat de dichter witte moat’. ('En as it wêze mocht dat er de nachten net koe, dêr’t Rilke  fan spriek /, En net nêst de frou wie as hja it libben brocht, / Soe it him wat jaan dat er yn syn jonkheid wûnders belibbe hie?') 

Yn de jierren dêrnei sette Postma him oan in lange rige Rilke-oersettingen. Dêr hearde ek ‘Herbsttag’ by, ien fan Rilke syn meast ferneamde en nei alle gedachten ek ien fan syn meast oersette gedichten. It waard letteroan opnommen yn Postma syn Brandenburgh-bondeltsje Gedichten fen Rilke (1933)

Sisyfus


Foar in tal tekstkrityske opmerkingen oer Postma syn oersetting ferwiis ik nei it blogartikel  Celan, Rilke en Postma – ‘Herbsttag’ – Stimmen 4.’ Dêryn lit Geart van der Mear
ûnder oaren syn ljocht skine oer de lêste twa rigels yn de twadde strofe: '(…)  dränge sie zur Vollendung hin und jage / die letzte Süße in den schweren Wein.’ Van der Meer falt benammen oer de omsetting fan it tiidwurd 'jage' nei in yntransityf brûken fan it wurd 'drage': ‘Twing ta folsleinens en lit drage / De lêste swietens yn de swiere wyn.’  Van der Meer is oars net altiten likegoed te sprekken oer Postma syn oersetwurk. Yn it tydskrift 'Wjerklank', in útjefte fan it Obe Postma Selskip, hat er bygelyks sjen litten dat Postma, technysk sjoen, wolris swierrichheden hat mei Rilke syn muzikaliteit.

Postma is net de iennige dichter dy't him oan in ferfrysking fan 'Herbsttag' weage hat, ek Fedde Schurer, Sybe Sybesma en Marten Sikkema hawwe dat dien. Skriuwer-dichter en essayist Jo Smit soarge yn de jierren santich foar in ferzje yn it Midslânzers. Hjirûnder printsje ik fiif ferfryskingen fan it gedicht ôf. Oft it no om de klankrykdom, de rimen of it metrum, Marten Sikkema syn omsetting kin besjen lije. Hy bliuwt mei Postma ek it tichtst by de boarnetekst


De ferfrysking dy't ik sels makke haw, gyng my net licht ôf. Hokfoar fynsten der bytiden ek dien waarden, de konsekwinsjes foar it rym, it metrum of de ynhâld wienen faak sá grut dat ik  lang om let as Sisyfus wer einige dêr't ik begûn wie, ûnderoan yn it dal... Lykwols, de stien is boppe, oftewol: de put is der út.



Hjerstdei

Hear it is tiid. Grut wie it simmertij.
Lis no jins skaden oer de sinnewizers
En op de flakten lit de winen frij.

De lêste fruchten driuw har kostlikst yn;
Jou harren noch twa sudeliker dagen,
Twing ta folsleinens en lit drage
De lêste swietens yn de swiere wyn.

Dy’t no gjin hûs hat, bout it him net mear.
Dy’t no allinne is, sil it lang bliuwe,
Sil weitsje, lêze, lange brieven skriuwe
En yn ’e loanen sil er hinne en wer
Unrêstich wanderje, as de blêden driuwe.

Obe Postma, Samle fersen (Friese Pers Boekerij, Ljouwert), 420.



Hjerstdei (Herbsttag)

't Is tiid. De greate simmer is foarby.
Liz oer de sinnewizers, Hear, dyn skaden
en oer de paden jow de winen frij.
  
Jit nou de lêste fruchten folheit yn
gun har noch in pear sudelike dagen
om har nei de foleining ta to dragen
en driuw dyn swietens yn har swiere wyn.

Dy't nou gjin sté hat bout it him net mear.
Dy't ienlik is bliuwt ienlik. Hy sil hifkje,
weitsje, hwat lêze, lang omstannich briefkje
en ûngeduerich dwale om hûs en hear
as brune blêdden troch de leanen drifkje.
     
Fedde Schurer, (yn: De Tsjerne, VI, 1965), s 21.


Hjerstdei

Hear it is tiid. De simmer wie net earm.
Liz Jo Jins skaed op oan de sinnewizers,
En lit oer miede de fjild de winen gean.

Jit no de lêste fruchten rypdom yn;
bied harren jit twa sudeliker dagen,
Pres har ta waeksdom, driuw mei laech op lagen
de lêste swietens yn de swiere wyn.

Hwa’t no gjin hûs hat, bout him net mear ien.
Hwa’t no allinnich is, sil it lang bliuwe,
sil wekker lizze, lêze, brieven skriuwe,
en yn ’e leanen fier fan elkenien
omdoarmje as troch de loft de blêdden driuwe.

Sybe Sybesma, En marge (Bosch & Keuning, Baarn, 1978), 35.


Hjerstdei

Hear it is tiid. De simmer wie in pracht.
Lis no jo skaad mar oer de sinnewizers
En jou de winen oer it gea de macht.

Twing no de lêste fruchten ripens yn;
jou harren noch twa súdeliker dagen,
lit har de gloed fan folsleinens drage,
jei lêste swietens yn de swiere wyn.

Dy’t no gjin hûs hat, bout him gjinnent mear,
dy’t no allinne is, sil it tiden bliuwe,
sil weitsje, lêze, lange brieven skriuwe
En troch yn ’e loanen swalkje kear op kear
wylst fleagen wyn de blêden fierder driuwe.

Martin Sikkema (De Strikel, nr. 12, 1991), 23-24.


Hjerstdei

Hear: it is tiid. De simmer wie yngoed.
Lis no jins skaden op e sinnewizers,
en oer de wyngerds blaas de wyn syn lûd.

Skink de einfruchten alle follens yn.
gun har jit in súdliker dei as twa,
twing har foarmen ta it folsleine en laadt
in lêste waarmens yn de swiete wyn.

Wa't no gjin wente hat, set him gjint mear.
Wa’t no iensum leit, sil lang dat bliuwe,
sil weitsje, lêze, lange brieven skriuwe
en sil yn ienlike ûnrêst troch hear
e
n hôven gean, wannear’t de blêden driuwe.

Eeltsje Hettinga







zaterdag 19 januari 2013

IKADER – besprek – Warkumer krante Friso


Klik op de tekening foar it besprek yn de Warkumer
De Warkumer krante Friso printe begjin desimber (11-12-2012) in wiidweidich besprek fan de poëzybondel IKADER ôf. In omstannige yn de âlde stavering stelde resinsje oer hjoeddeiske poëzy. Ha, dat hat wat!

De skriuwer fan it stik Jan Pieter Dykstra (JPD) blykt as besprekker trouwens faker yn it spier te wêzen, koartby noch liet er foar dyselde krante syn ljocht skine oer it jeugdboek De kening fan juster
fan Paul van Dijk. Elkenien op Brânbuorren, Nijhuzum of fierderop yn de Hel op It Heidenskip kin, as men der teminsten even foar sitten giet, it besprek fan Dykstra benei komme. Sa giet de poëzije nei de minsken. Wat de krekte oplage fan de wykliks ferskinende Warkumer is, dat wit ik net, mar dy is yn alle gefallen grutter as dy fan de twa noch besteande Fryske 'literêre' blêden. 


Ein oktober waarden by de troch de Gerben Rypma stifting organisearre kultureel-literêre kuiertocht fan Blauhûs oer Greonterp nei Parrega de earste twa eksimparen fan IKADER útrikt oan dichter-essayis Martin Reints en skriuwer-dichter Elmar Kuiper. Amperoan in moanne letter lûkt in gewoane lokale krante as de Warkumer in side út foar in bondel hjoeddeiske poëzij, mei in ridlik komplekse ynslach.

(Dat is oare kost as de ienheidswoarst by de pleatslike Suffertsjes fan de NDC/VKB, it bedriuw dat no mei de Ljouwerter Krante as Oppersuffertsje te keap stiet. Op frijwat koarte termyn rint dat, sûnder mis, út op ien noardlike krante. It gefal sels past alle oare snoeihurde ûntwikkelingen oangeande it ûntstean fan ien noardlik lânsdiel, mar dit sa sydlings). 

Hoe dan ek, op dit plak foarearst – oare wike mear nijs oer de Ikader-útjefte – it út de Warkumer oernommen besprek fan JPD.


klik op foto foar de PDF-tekst


 http://eeltsjehettinga.nl/dokuminten/de Friso oer Ikader.pdf
.

maandag 14 januari 2013

De reis fan in essee – Oer de poëzy fan Trinus Riemersma


It is hast twa jier ferlyn dat ien fan de grutste, sa net de grutste Fryske skriuwer fan nei de oarloch te ferstjerren kaam. Oer wa’t wy it hawwe, want hy liket hast al fergetten... ja, oer Trinus Riemersma. Fan de jubileumbondel dy’t der foar syn 70ste jierdei makke wurde soe, is, spitigernôch, noait wat op ’e hispel kaam.

De earste plannen foar dy earebondel datearje fan 2008. De fakulteit Frysk yn Grins dy’t dêrmei anneks wie, moast it projekt op in stuit nei de Fryske Akademy oerhevelje. Mar ek dêr eine it spul as stront yn de winter. ‘As jimme der net om tinke,’ sa heucht my in petear mei ien fan de projektredakteuren, ‘dan rint it aanst mei dy jubileumbondel op in begraffenisbondel út.’  

Dea yn ’e pot

Trinus Riemersma (1938-2010) is wilens in foech twa jier wei. Fan de Fryske Akademy, dêr’t it ûnderhâld fan it literêr-histoarysk ûndersyk nei it fertrek fan Ph. H. Breuker yn 2001 geandewei oan de lêste oer lein is, waard lang om let neat mear fernommen. Mûlk hie de Akademy it te drok mei it oanlûken fan de safolste taalfunksjonaris. De literatuer by de Akademy is sa linkenlytsen ferwurden ta prehistoarysk artefakt.

Ek it tydskrift de Moanne, dat de lêste jierren drok dwaande west hat om de lêste parten fan it âlde literêre tydskrift Trotwaer út har kolommen te slopen, hold it oangeande Riemersma by grêfstilte. It kultuer- en opinytydskrift jout leaver de foarkar oan moaie stikken oer bygelyks de houliken fan Anneke Douma.
Dat de Moanne, mar dit sa sydlings, net yn oanmerking komt foar it koartby troch it Prins Bernhard Cultuurfonds en it Letterenfonds opsette inisjatyf dat “ruimte biedt [aan] drie talentvolle redacties om hun tijdschrift verder te ontwikkelen op papier, internet en op het vlak van publieksbereik,’ dat seit himsels. Op it digitale front bygelyks hat it tydskrift de slach, spitigernôch, oer alle boegen ferlern. Dea yn ’e pot.

Nee, dan docht it tydskrift Ensafh it nei in lang, lang tiidrek fan knip-knip-plak-plak
de lêste tiid better, wat sûnder mis te krijen hat mei de komst fan talintearre minsken as André Looijenga en Tryntsje van der Steege. Mar nettsjinsteande in alve man sterke redaksje bleau it de ôfrûne jierren by Ensafh. in spul fan sjende blyn en hearrende dôf dêr’t it om Riemersma gie.

Ek fan de kant fan it pretletterfabryk Tresoar waarden gjin prikken yn it wurk steld. Dêr is men, sa’t skynt, te drok besteld mei Douwe Kalma en de Noardsee-regio. 


'De God fan stront en jiske'


Ik wie yn earste ynstânsje troch de Grinzer projektredakteuren frege oft ik oer de poëzy fan Riemersma skriuwe woe. Dat haw ik dien. Mar it gehiel, in lang essay fan in lytse 6000 wurden, bedarre yn it laad, doe’t bliken die dat it him net wurde soe mei de eare- en jubileumbondel foar de Master fan de Godsacker of oars, foar wa’t dat wol, ‘de God fan stront en jiske.’
 

Ferline hjerst, op de dei fan Projekt-P, it skriuwersprotest tsjin it nije prizebelied fan de provinsje, in barren, dêr’t útsein in inkelde Brave Durkje en Fine Feitse, omtrint alle Fryske skriuwers, letterlik, foar oerein komme woenen, dêr kaam, letteroan - it wie yn de kuiergongen - ynienen de namme Riemersma op it aljemint.

Ik waard suver kjel. 
Elmar Kuiper, Hille Faber, Mette Piebenga, H.J. Hilarides, Anne Tjerk Popkema
Oft it oait noch wat wurde soe mei dy earebondel, waard my frege.
Doe haw ik even de holle ta it finster út hongen. De giel ljochtsjende wizers op de klok fan de Oldehove stutsen de fingertippen yn it tsjuster fan de hjerstjûn, se  wiisden de kant fan Frjentsjer op.

Oft De Vrije Fries, it tydskrift fan it Fries Genootschap, faaks net wat wie? 

De Oldehove wiisde healwei seizen en hoaste.
Ik moast laitsje om dy namme, De Vrije Fries. Sa’n titel lit jin, foar wa’t it blêd net ken, tinke oan ien of oar betommele bordeel mei in grutte homeie by in achterôfskuorre op ’e klaai, earne ûnder Ternaard, Blija of Moddergat, sei immen yn dyselde kuiergongen, op de dei fan Projekt-P.
De Vrije Fries.
Hawar, wy sille dit lân net leechlizze, dat is net posityf en net opbouwend. Gjin synisme, blinder! Optimisme!, sa’t de grutte ynstituten dat hjoed-de-dei graach mei nocht oan de takomst omtrompettere hawwe wolle. It nije Fryske evangeelje. 
De Vrije Fries
dus. Gjin bordeel, mar in respektabel wittenskiplik tydskrift, útjûn troch it Fries Genootschap, yn syn soarte ien fan de âldste tydskriften yn Nederlân, noch âlder as De Gids as it om literêre en algemien kulturele ûnderwerpen giet.

Healwei novimber haw ik it stik oer Riemersma syn poëzy – titel: It krús, de krûk en de kruk – nochris goed neisjoen, guon passaazjes oanfold en/of werskreaun, alle annotaasjes neirûn en dien en it gehiel lang om let op 'e bus ploft. Klear.
Begjin desimber wie der it fiat fan de redaksje.
Ein jannewaris is it ien en oar te lêzen yn it earste nûmer fan dit jier. By dizzen in part fan de ynlieding:
IT KRÚS, DE KRUK EN DE KRÛK
oer de poëzy fan Trinus Riemersma


serieus jonges jimme kenne my
ik bin gjin lyrikus
ik sis net mear
as ik wiermeitsje kin

Ut: ‘Fers 57’


‘Dichter haf ik noit vêze vóllen. Ik haf óm de areghyd hûndert fessen skreon, mar dy yntresjerje mij net – oare minsken nammes ek net nim ik oan,’ skriuwt Trinus Riemersma  yn ‘Tusken eks- en adspyront skrjower’[1], in artikel dêr’t er de balâns fan syn skriuwerskip yn opmakket. Ek op oare plakken lit er him gauris wakker smeulsk oer syn dichtwurk út. Oft dy hâlding no poaze is of net, dat docht der net ta, de fraach is oft de ûnderstellings oer de resepsje fan syn eigen fersen rjochtfeardige binne.
(...) 





[1] Riemersma, ‘Tusken eks- en adspirant skrjower’, Yn: De Kul; 1985,  ôfl. 2, s. 25-36.

woensdag 9 januari 2013

IKADER – resinsje - Leeuwarder Courant





Wat te dwaan hjir op ierde?’ Neat oars as dy fraach lêst Eeltsje Hettinga ôf fan it gesicht fan de man op in skilderij fan Henk Krist. ‘Hettinga is by útstek de dichter dy’t byldzjende keunst yn syn wurk behellet. Segene mei in skerp en fynfielend each, wit er meastal essinsjes bleat te lizzen, sawol fan it keunstwurk as fan it minskebestean.’ Dêr is syn nijste poëzy-útjefte gjin útsûndering op. ‘Ikader’ is de yntegrearjende mar tagelyk ek wat ûneigen klinkende titel fan de bondel. It skift mei deselde namme kin de lêzer paadwiis meitsje. It earste fan de sân fersen begjint mei in sitaat fan Bas Jan Ader, de konseptueel-keunstner dy’t yn 1975 net weromkaam fan in plande solotocht yn in neatich sylboatsje oer de Atlantyske Oseaan. Hettinga besiket Aders driuw te tsjutten om reizgje te wollen nei ‘in lân, dat dy / hjit en folget en net mear loslit,’ de see as ‘in famke dat ropt.
Yn Aders performances spilen lykwicht en fallen in foarname rol. Ader bongeljend oan in beamtûke boppe de sleat; Ader mei in swiperke de Amsterdamse grêften ynfytsend; Ader dy ’t op de naal sit fan in filla – Hettinga ferwiist der allegearre nei. Lykwicht, wit ek de dichter, soarget dat in minske himsels en it libben yn ‘e macht hat, en opwoeksen is tsjin ‘it ferlies, it sneuveljen.’ Mar de swiertekrêft ropt; troch Ader hieltyd in hantsje holpen, as woe er mei elke fal in foarskot nimme op wat net te kearen is.
Subtyl leit Hettinga in ferbining tusken it fal-tema en de oseaanreis. Heech op ‘e naal fan de filla begjint it al, want dêr ‘bringt in twirre oer de kliffen / oer de Pacific  de dei út it lykwicht, / rûgelet it lichem / dat ierde har lûken net te boppe komt / âljend by it dak del.' Hjir ha swiertekrêft en wide fierten deselde eigenskippen: beide lûke likehurd.
Ofgeand op it iepeningsfers soe Ikader ek noch wei hawwe kinne fan Ikarus: ‘Hear / yn de skeante fan de terpen / it wetter syn rin, / it twirjen fan de wyn, / it sûzjen by in tommeljen / fan wa’t taastend nei de sinne  / de weagen plûnzje liet.' Mar fierder bringt ús de lêswize Ik-ader en ik Ader. Wêrby’t wy, neist de persoan fan de dichter, tinke moatte oan al dy ienlingen – Hettinga syn fraaie bondel stiet der fol mei – dy’t har ôffregen, en foar safier’t se libje dat noch altyd dogge: wat te dwaan hjir op ierde?
Miskien sokke moaie rigels skriuwe: ‘By alle herinneringen dy’t my / opnimme en ynslute / wit ik it wetter spegel fan ieuwen.' / Dat is koele wittenskip op it rantsje fan treast. Mear kin in keunstner net fan ús meitsje.





vrijdag 4 januari 2013

Celan, Rilke en Postma – 'Herbsttag' – Stimmen 4




It ferneamde gedicht ‘Herbsttag’ fan Rainer Maria Rilke (1875-1926), dat ûnder oaren ferfryske is troch Obe Postma, Fedde Schurer en Sybe Sybesma – ik kom dêr letter op werom – hat, as it om de poëzy fan Paul Celan giet, in beskaat wjerlûd yn dat iene, allike klassike gedicht ‘Corona’ út de bondel Mohn und Gedächtnis, dat koartby, hjir, op dit blog, in Fryske oersetting krige. De oerienkomst tusken beide gedichten sit him benammen yn de behanneling fan Tiid. De dichter, hy wol de tiid twinge, wylst it lang om let de tiid is dy’t de dichter twingt.

Herbsttag

Herr: es ist Zeit. Der Sommer war sehr groß.
Leg deinen Schatten auf die Sonnenuhren,
und auf den Fluren laß die Winde los.

Befiel den letzten Früchten voll zu sein;
gib ihnen noch zwei südlichere Tage,
dränge sie zur Vollendung hin und jage
die letzte Süße in den schweren Wein.

Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer jetzt allein ist, wird Es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
und wird in den Alleen hin und her
unruhig wandern, wenn die Blätter treiben.

Dêr’t Rilke útein set mei de oanrop: ‘Hear: it is tiid. Der sommer war sehr gross.’, dêr docht Celan op in stuit de útrop: ‘es wird Zeit, es wird Zeit’. By Celan is de twingende oanrop fan it Hegere weilitten, in omisje, dêr’t nei twa fan de meast bluodderige en moarddiedige oarloggen ek wol reden ta wie. (Yn de poëzy fan Celan is de âlde God ferdwûn yn de tsjustere krochten fan de taal sels, kelders en gongen, mei in matte fan ‘spraaktraljes’ dêroerhinne.). De dichter syn ûnferduldige, hast wanhopige útrop, foar safier’t it al gjin skreauwen is, giet út nei de Oare om dêrmei en dêrtroch te bestean of better: bestean te kinnen. Fan dy Oare is gauris sein dat it, konkreet, om Ingeborg Bachmann gyng. Beide gedichten bespylje yn alle gefallen, elk op harren eigen wize, it tema fan tiid en risping.

(…)

Wir stehen umschlungen im Fenster, sie sehen uns zu
                           von der Strasse:
es ist Zeit, dass man weiß!
Es ist Zeit, dass der Stein sich zu blühen bequemt,
dass der Unrast ein Herz schlägt.
Es ist Zeit, dass es Zeit wird. 

Es ist Zeit.
  
It yn 1902 skreaune gedicht ‘Herbsttag’, te finen yn it earste boek fan Das Buch der Bilder, waard hast tritich jier letter ferfryske troch Obe Postma. De oersetting ferskynde yn it tydskrift It Heitelân fan 1931. Twa jier letter waard it opnommen yn it lytse, troch Brandenburgh & Co útjûn bondeltsje Gedichten fen Rilke / oerset fen Obe Postma.

Hjerstdei

Hear it is tiid. Grut wie it simmertij.
Lis no jins skaden oer de sinnewizers
En op de flakten lit de winen frij.

De lêste fruchten driuw har kostlikst yn;
Jou harren noch twa sudeliker dagen,
Twing ta folsleinens en lit drage
De lêste swietens yn de swiere wyn.

Dy’t no gjin hûs hat, bout it him net mear.
Dy’t no allinne is, sil it lang bliuwe,
Sil weitsje, lêze, lange brieven skriuwe
En yn ’e loanen sil er hinne en wer
Unrêstich wanderje, as de blêden driuwe.

(Obe Postma, Samle fersen, ‘Hjerstdei’, Friese Pers Boekerij, Ljouwert), 420.


Gedichen fen Rilke
De oersettings dy’t Postma fan Rilke syn klankrike en heechst muzikale poëzy makke, hawwe net altiten in like geunstige resepsje hân. Neffens Geart van der Mear, âld dosint Ingelsk oan de RUG yn Grins en ferantwurdlik foar de rike en masterlike ferfrysking fan Milton syn Paradise Lost, is by Postma gauris tefolle fan Rilke syn klankrykdom ferlern gien. Van der Mear rept fan technyske ‘ûnhandichheid’, in kwaal dy’t neffens him ek oan ‘e oarder is by Postma syn oersetting fan it gedicht ‘Herbsttag’. 

“De lêste twa rigels [fan de twadde strofe, e.h.] en foaral de wurden ‘en lit drage / De lêste swietens yn de swiere wyn’ binne ridlik ûnbegryplik as men it Dútsk der net nêst nimt: dat drage wurdt hjir wol op in hiel frjemde manier yntransityf brûkt. Ek de lêste rigel fan it gedicht ‘unruhig wandern, wenn die Blätter treiben’ wurdt frjemd oerset mei dêryn it wurd wanderje, en dat wylst swalkje of doarmje hjir ek metrysk noch folle better past hie: ‘Unrêstich wanderje, as de blêden driuwe’. Boppedat, it liket ek dat dat driuwe wat nei it Dútsk útskaait.” (‘De Rainer Maria Rilke-oersettingen fan Obe Postma’, Wjerklank, nr. 5 (3), 2009.)

Theun de Vries

Theun de Vries hie goed tachtich jier ferlyn oare beswieren tsjin Postma syn Rilke-oersettings. Yn in besprek fan Gedichten fen Rilke / oerset fen Obe Postma, publisearre yn De Gids fan 1933, hat De Vries it oer in ‘beperking der vermogens’. De oarsaak dêrfan soe by in ‘psychysk verschil’ tusken beide dichters lizze. It is oant in hichte ta in dochs wat ûnferwachte ûnderfining om te sjen, hoe’t De Vries de ferklearring foar dy ûnderstelling by in op de rasselear basearre ferskil yn folkskarakter siket. “Wij voor ons gelooven, dat Postma de ware Rilke niet geven kon,” sa orakele De Vries, “omdat Rilke leeft vanuit de slavische, Postma zelf daartegenover uit een zuiver germaansche levensvisie.” (De Gids, jrg. 97, 1933)

De Vries, yn dy tiid noch warber yn de Fryske literatuer en de Fryske Beweging – hy wenne yn 1933 noch yn Snits, dêr’t er oanslach hie by de iepenbiere biblioteek – murk fierders oer Postma syn oersetting fan ‘Herbsttag’ op dat it him slagge wie en jou it gedicht ‘een Friese atmosfeer’ mei, mar dat dêrtroch ‘de geest van het origineel’ fuortrekke wie. Ek dêrfan stelt De Vries dat  ‘de oarsaak nergens anders [kan] liggen dan bij een rassenverschil’. Der wurdt in trits oan folksstereotypen by foege dy’t dat ferskil tusken de Germaanske siel fan Postma en Boheemske geast fan Rilke oanjaan moat.

Theun de Vries (tek. Siegfried Woldhek)
‘De Germaan,’ sa skriuwt De Vries op in wize as hie er tefolle yn Wy Friezen (1931) fan de lettere Fryske fascist Jan Melles van der Goot omlêzen, ‘ziet de wereld autochthoon, als de met de aarde verwortelde mensch, die daarom het raffinement niet kent, niet het losgeslagene, ziekelijk zwerfsche van den cultuurmensch; hij is open en vol gezond sentiment; bovendien gewoon, zijn gevoelens te uiten in breede rhytmen, in een nonchalance, die de vormen der lyriek doorbreekt.” (…).

Theun de Vries soe in pear jier letter, om krekt te wêzen yn 1936, lid fan de CPN wurde. Yn de lêzing ‘Theun de Vries, Fries en kommunist, (in taspraak by de njoggentichste jierdei fan de skriuwer yn 1997’), hat Philippus Breuker by it sketsen fan De Vries syn ferhâlding mei Fryslân en it byld dat er yn syn wurk oer Fryslân nei foaren bringt, der, moai fyntsjes, op wiisd dat De Vries, dy’t himsels foar de bûtenwacht graach sjen litte mocht as de ‘romantyske yndividualist’, mei syn oergong nei it kommunisme eins sûnder muoite de  (totaliteits)ideology fan it iene kollektyf ynruile foar dy fan it oare. "Jo soenen sismar ek gewoan in romantikus wêze kinne en net spesjaal in Fries. En dêr is wol wat foar te sizzen, mear as foar in yndividualist.. Jo hawwe ommers altyd in hang nei it kollektive hân, ek yn de pearioaden dat jo Frysk skreaunen en dat no wer dogge, dat is yn tiid rekkene oan it begjin fan jo skriuwerkip en oan de ein, foar 1936 en nei 1967 [De Vries sette pas yn 1971 in streek ûnder syn lidmaatskip fan de kommunistyske partij, e.h.], earst en lêst dus. Ik neamde earder al jo epyske ynslach, jo niget oan it bûnte folkslibben. Mar yn dit ferbân is der noch wat oars. Fryslân is foar jo in kollektyf, krekt as Ruslân dat in skoft west hat.  It kollektive hat mei oare wurden jo altyd lutsen."

it dûnkere

Hawar, werom nei Postma, Rilke en Celan. Postma-kenner Philippus Breuker hat in ein bestekliker oer de ferhâlding tusken Postma en Rilke skreaun as de destiids yn folksstereotypen pratende Theun de Vries. Yn de ynlieding by Postma syn Samle fersen beskriuwt Breuker hoe’t de dichter ein jierrren tweintich yn de kunde kaam mei it wurk fan de Dútske dichter. It lêzen fan Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge wie him in iepenbiering, ‘in skok fan it werkennen’ ek. Rilke wie de dichter foar wa’t de jeugd in net út te putten boarne fan bylden wie. By himsels wie dat net oars, wist Postma. Rilke waard de oanlieding ek ta it skriuwen fan dat wilens klassike Postma-gedicht ‘Wat de dichter witte moat’, dêr’t de earste rigel fan seit: ‘En as it wêze mocht dat er de nachten net koe, dêr’t Rilke fan spriek,’ (…), in gedicht dat yn 1927 syn publikaasje krige yn it tydskrift It Heitelân.  

Noch yn 1939, tolve jier nei it lêzen fan syn earste Rilketekst skriuwt Postma, en ik sitearje Breuker: ‘De âldere en ienfâldiger gedichten binne by dy’t iksels hast meitsje kinnen hie. (…) De lettere, mear mystike en fan in mear komplisearre byldzjen fûnen by my net jimmer de grûn, dêr’t hja fannnijs út opbloeie koenen.’ Breuker wiist der fierders op, en ik tink mei rjocht, dat Postma syn oersettings yn fergeliking ta syn eigen poëzy ‘fol fan ûnbestimde eangst, iensume langsten en ferlittenens [binne]’.

It is dat elemint fan it dûnkere [‘it komplisearre byldzjen’] yn de poëzy fan Rilke dat it iepene en ‘ljochte’ wurk fan Postma net past(e) hat.

It wjerlûd dy’t de tsjustere Rilke, om it sa mar te sizzen, by in dichter as Celan hat, sit him krekt yn dat elemint fan it dûnkere en it ûnheimische fan minskene tiid en bestean, ynbegepen dat ‘komplisearre byldzjen,’ sa’t men dat yn it mear as meinimmende wurk fan de lettere Celan oantreft.