‘Alleen
die landen gaan ten onder door de stilstand van hun geestelijk leven,
waar men geen onderstroom aantreft van oppositionele ideeën, die
langzamerhand het bestaande in de wortel aantast en zo de stuwkrachtvormt die naar de toekomst drijft.’
Ramalho Ortigão, Holland, 1883
I
It wie yn de rûzige en hurd fuortsnuorjende Singernaaimasinedagen oan de ein fan de njoggende ieu – Amsterdam rette him ta op de Wrâldtentoanstelling, in evenemint dat mar leafst seis moanne duorje soe – doe’t op in dei yn de neisimmer fan 1883 út it lân fan de Taag in Portugese kronykskriuwer mei de stoomlokomotyf it stasjon Westerdok by de Prins Hendrikkade te Amsterdam yn tuffen kaam. Op it perron stiek er in sigaar op, stuts, hoeden, de wrinzgjende strjitte mei hoar klappende brikken en ratteljende hynstetrams oer en fergappe him, ienkear op it Damrak, stadich de kant fan de Oude Brug en de Korenbeurs út gongeljend, oan de keapmanshúzen, de rike en renêssânsistyske trepgevels en de Hollânske froulju, dy’t yn harren wide hoepelrokken, mei strak ynbûne mul, allyk paradysfûgels ûnder bûnt beplomme tuoqé-huodden de grêften delpanderen, sa’t er him letter, mei deselde bewûndering en fernuvering it each te sêdzjen kaam oan de wurken fan Rembrandt, Johannes Vermeer, Ruysdael en Frans Hals, yn it bysûnder oan dy fan Hals, ien fan de iennige skilders yn de Gouden Ieu, dy’t frou en famke noch wolris laitsje litte woe, lykas er dat de like elegante as ûndogenske ‘scone’ Isabella Coymans dwaan litte hie.
Westhim – Freed 28
juny hâldt de Gerben Rypma Stichting op de terp fan Westhim, mei sicht
op Greonterp-Blauhûs syn fjirde kultureel-literêre Midsimmerjûn(*).
Trije renommearre dichters stappe dy jûn nei foaren: Delphine Lecompte,
Ellen Deckwitz en Elmar Kuiper. Sawol Lecompte as Deckwitz krigen de C.
Buddingh-prijs, in priis dy’t alle jierren takend wurdt foar it bêste
debút yn de Nederlânsktalige poëzy en dy’t sûnt jier en dei útrikt op
Poetry International yn Rotterdam. Elmar Kuiper wie yn 2010 ien fan de
nominearren foar dyselde ‘Buddingh’. Neist har yndividuele foardrachten
fersoargje Deckwitz, Lecompte en Kuiper in mienskiplik optreden mei in
hilaryske tekst oer Fryske keatsballen, Flaamske earizers en Hollânske
grêften, in tekst, skreaun yn in miks fan Flaamsk, Frysk en Nederlânsk.
De muzyk op de Midsimmerjûn yn it tsjerkje fan Westhim komt fan Gerrit
Breteler, dy’t ûnder mear syn klassiker ‘Op een dag’ oer it fuotljocht
bringe sil. Presintaasje: Eeltsje Hettinga. .
Iepening: 22.00 oere. Ynrin 21.30 oere.
Entree: € 10,00 Euro. (Stipers fan de Stichting € 7,50)
Kaarten te bestellen fia gerbenrypma[apesturt]home.nl of fia 0515 - 57 94 76 / 06 38 90 97 04 / 0515 - 54 23 52 .
(*)By de foarige edysje fan de kulturele Midsimmerjûn fan de Gerben Rypma Stifting stapten skriuwer-dichter en essayist David Van Reybrouck en skriuwer-dichter Maarten Inhgels oer it fuotljocht.'Wy wolle mei dizze Midsimmerjûnen in tradysje delsette troch alle
kearen sa sterk mooglike literêre nammen nei foaren te heljen,’ seit
Hille Faber fan de Gerben Rypma Stifting.
Nei it foarriedich beslút oer de Staveringsferoaring, sa’t
de Fryske Steaten dêr op 24-04 oer kediisd ha, binne der in foech hûndert
stikken oer de foarnommen Staveringswiziging publisearre, ynbegrepen ‘De Oprop oan de Provinsjale Steaten’,
ûndertekene fan mear as hûndert minsken (heechleararen, skriuwers en tal
fan minsken út it ûnderwiisfjild en de media).
Linich
Elkenien, dy’t him op hokfoar manier ek mei de staveringssaak anneks wit, hat
him/har, koart sein, genôch ynformearje kinnen om selsstannich en op eigen
manneboet in oardiel te foarmjen yn it stik fan dizze staveringsferoaring. Sa
wist it bestjoer fan de stúdzjeferiening Skanomodu yn no time in skrander
en opnimstich beärgumintearrre brief
te stellen dêr’t Provinsjale Steaten fan de provinsje Fryslân en deputearre
Jannewietske de Vries yn te kennen dien wurdt dat men as studzjeferiening net
wurde kin mei de útstelde staveringsferoaring. En passant helle it
Skanomodu-bestjoer even de stipe binnen fan in stik as wat oare Fryske
studintefederaasjes en –ferienings.
Sokke linigens en by-de-pinken-wêzen fan in organisaasje as Skanomodu binne
eigenskippen dy’t by it bestjoer fan it Skriuwersboun fier te sykjen binne.
Oardel moanne nei it advys-beslút fan de Steaten komt dit
Skriuwersbounbestjoer, dat oant no ta gjin oar stânpunt ynnaam as in ‘neutraal’
stânpunt, nochris oanskiten mei wat op 27-05 in ‘ynfo- en diskusjejûn’ hjitte
te wêzen, mar dat no wilens ‘in diskusjejûn’ wurden is. It parseberjocht dat it
bestjoer dêroer opstelde, is fan in sublym kleuterklasnivo. Foar de krantelêzer
dy’t net daalks mei de staveringsproblematyk op ’e hichte is, is dêryn in sin
as "De ûndertekeners fan de oprop oan de Steaten binne ek útnoege"
oars net as akakadabra. Dat parseberjocht waard buorkundich makke doe’t de list
mei ‘ûndertekeners fan de oprop’ NB noch net ienris bekend wie. It och sa
snoade bestjoer fan it Skriuwersboun bedoelde dus dat de opstellers (!) fan ‘de
Oprop’ útnoege binne.
Fierders wurdt yn datselde parseberjocht mei gjin wurd rept fan sprekkers dy’t
op de diskusjejûn fan it Boun it wurd fiere sille. Is it faaks Hanno Brand,
ynterim-direkteur fan de Fryske Akademy, dy’t ‘nûge’ is, sil ien freegje, of is
it Akademy-leksikograaf Anne Dykstra faaks of miskien, om nochris in pear
nammen te neamen, Pieter Breuker, âld-learare-oplieder en dosint taalfeardigens
en sosjolinguistyk Frysk Ynstitút RuG, Henk Wolf (dosint Frysk), André
Looijenga (klassikus) of in Omrop-sjoernalist as Eelke Lok?
De nije grutte Fryske hampelman-priis
Faaks kinne de bestjoersleden Hilarides, Popkema c.s. fan it Boun in kursus parsberjocht-skriuwen
by Abe de Vries dwaan, eardat se har oan soksoarte tige 'útnoegjende' skriuwens
weagje. Want it fodsje dat no troch harren opsteld is, is in oanfluiting, in
stik dêr't, sa haw ik fan grútsjen heard, dit Bounbestjoer de Grutte Fryske
Hampelman-priis foar útrikt krije sil, soks ek fanwegen it feit dat it bestjoer
yn it sjapiter fan de Staveringskwestje net allinne útblinkt yn it stoef
ynnimmen en úthâlden fan ‘neutrale’ stânpunten, mar boppe-al yn it sjen litten
fan in neatsizzenheid dy’t rjocht evenredich is oan har bestjoerlike
ynkapabelens. It is net om ’e nocht dat mei om lêstneamde redenen in
foaroansteand skriuwer-dichter as Elmar Kuiper ferline wike syn lidmaatskip fan
it Boun opjûn hat. Kuiper: 'It is letterlik en figuerlik in benaude klub, dat
Boun, mei in bestjoer dat har nekke net doart út te stekken en dat fierste min
docht oan it behertiging fan de belangen fan de leden.'
It is de heechste tiid dat it Skriuwersboun in diskusjejûn beleit om dêryn it
neifolgjende agindapunt te behanneljen: it opheffen fan it Boun troch dat tenei
ûnderdiel útmeitsje te litten fan it VvL (De
Vereniging van Letterkundigen) om op dy manier - wy sitte by
eintsjebeslút yn in twatalich literêr systeem - ta in bettere behertiging fan
de belangen fan de Frysktalige skriuwer te kommen as no it gefal is mei dit
heale houtsje-toutsje-bestjoer.
Yn de betide trein sjogge wy ta it finster út, krekt
op it momint dat wy by de berchkleau lâns ride, dêr’t fyftjin jier earder de groep studinten fan ús skoalle, dy't mei ús mei op ekskursje wie nei de wetterfallen, yn delstoart wie dat wy litte it (....)
Hy
wie in idioat yn the middle of nowhere, in Russyske roulettespiler,
dy’t lang om let yn godstsjinstwaansin fersyld út de wedstriid stapte en
spoarleas ferdwine soe: Donald Crowhurst, ien fan de silers dy’t mei
die oan the match fan de ieu, de earste non-stop syltocht om ’e wrâld
hinne, dy’t yn 1968 op priemmen set wie troch de Ingelske krante Sunday
Times.
It
wiene trouwens allegearre heale lunatics dy’t meidienen. Der wie in
Frânsman by dy’t him, midden op de Atlantyske Oseaan, út de wedstriid
weromluts op it momint dat er al in net mear yn te heljen foarsprong hie
op de rest fan de float, njoggen sylskippen, allegearre stridend foar
de haadpriis fan fiiftûzen Ingelske pounds (fjirtichtûzen gûne). Net
fier foar de einstreek yn Plymouth meldeer (...)
'De huzen stean iepen; hja sjogge my oan', útsein dy fan de pottichte Fryske Akademy. .
WY BRANE DERYN: BYSUNDER AKADEMYSK UNDERWIIS
It is werris safier, de meiwurkers fan de Fryske Akademy, it ynstitút dat
‘wittenskiplik ûndersyk docht op it mêd fan de Fryske taal, kultuer,
skiednis en maatskippij’, hawwe fan de direksje in ‘protestferbod’,
eeeh... nee, in sprekferbod oplein krigen, dêr’t it om de
Staveringswiziging giet. Oftewol, de Akademy poetst/ pûtst syn
wittenskiplike status werris op mei in fraaie foarm fan sinsuer, en ik
altiten mar miene dat wittenskippers ûnofhinklik en frij (fan ideology)
wiene, mar net dus yn de hjoeddeiske Frysk ynstitúsjonele
bananerepublyk.
Eric
Hoekstra, taalkundige en meiwurker fan de Fryske Akademy, hie yn syn
lêste kollum "Spellrellluhhhhhhh" fansels de keutel by de skjinne ein,
doe’t er it yn ferbân mei de Staveringswiziging oer ‘de sharia’ hie. De
Fryske Staveringssharia, sa’t dy no troch direkteur Hanno Brand fan de
Akademy ôfkundige is, docht it oansjen fan ynstitút fansels geweldigen
‘gûd’, mar...
Ljouwert (22-05)– De
Fryske Akademy is troch deputearre Jannewietske de Vries frege om it
foartou te nimmen by it op priemmen setten fan in temabyienkomst oer de
Fryske Staveringskwestje, in gearsit, ûnder mear ornearre foar Steateleden, it Skriuwersboun,
leden fan de Akademy en in groep fan (taal)wittenskippers en skriuwers,
dy’t har net allinne tsjin de staveringsferoaring én de nije taalnoarm
(yn de foarm fan dialektseleksje) keart, mar dy’t ek fan betinken
is dat de Provinsje it beslút oangeande de Staveringsferoaring
weromdraaie moat.
It is lykwols bespotlik dat de Fryske Akademy dy't...
Poëzie is een daad wie de titel fan it earbetoan dat Remco Campert fan in tal kollega-dichters krige doe't er yn 2009 syn tachtichste jierdei hie. Dichter-essayist Martin Reints wie ien fan dejingen [foto] dy't by dy gelegenheid in fers foar Campert foardroech. Yn it artikel "Poëzij as dochter fan de herinnering en 'het
vergaderzaaltje' fan Martin Reints",in wiidweidich fraachpetear fan ûnderskreaune mei de yn Brantgum wenjende skriuwer, te finen yn it earstkommende (skriftlike) nûmer fan De Moanne, komt Reints ûnder mear op 'e tekst oer Obe Postma, syn wenjen yn Fryslân, de poëzy fan (...)
Byldzjend keunstner Guido van der Werve (1977) makke
de lêste jierren in nûmere searje fan fantastysk konseptuele fideowurken.
Planút fassinearjend is Nummer acht,
‘Everything is going to be alright’ (2007), in performancefideo dêr’t er yn
de Botnyske Golf, deakalm, foar de boech fan in ûnbidich grutte
iisbrekker út kuieret. In knypeach oan it wurk fan Caspar David Friedrich en
William Turner? Yn alles sprekt út dizze fideo de neatichheid fan de minske, ferlern
yn in romte mei de gromjende en ûnheimisch meitsjende lûden fan
spjaltend en tebrekkend iis. It hert, de tiid, in hoar bonkjende masinekeamer. Oant in hichte ta is Nûmer Acht ek in foarm fan slapstick. Iensum en absurd is de
minske. As gjin oar jout Van der Werve dêr yn syn wurk foarm oan, satire en
earnst geanlykop.
De tolve minuten duorjende fideo Nummer vier, ‘I
don't want to get involved in this, I don't want to be part of this, talk me
out of it’ (2005) is ek sa’n
wûnderlik absurd stik. Yn in wat dizenich pastoraal lânskip sit de keunstner achter in piano op in deakiste-achtich flot midden op in blakstille en spegelglêde mar en spilet – Van der Werve hat in klassike muzykoplieding – in stik fan Chopin. De film iepenet mei it sizzen:
'Ik werd
vroeg wakker en zag de zon opkomen. Ik voelde dat die alleen voor mij opkwam’,
dat yn in Ingelske oersetting op it skerm ferskynt: 'I woke up early and
watched the sun rise. I felt it came up just for me.’ Mei syn ûnheimische poallânskippen
en pastorale harderslânskippen referearret Van der Werve faak oan de betide
Romantyk. Syn wurk is fan datoangeande foar in part ek skatplichtich oan de eardere, faak oan de betide Romantyk (Caspar Friedrich) referearjende performances fan Bas Jan Ader. In dei nei it ‘Boymans’ yn Rotterdam dêr’t in part fan it wurk fan Van
der Werve te sjen, is gjin straf. .
PS.
Oer iepeningen en útstallingen praat, begjin 2015 komt museum De Fundatie yn
Swolle yn gearwurking mei it Rijksmuseum Twenthe mei in grutte tentoonstelling
fan it wurk fan de Britske skilder William Turner (1775-1851), de earste grutte
Turnertentoanstelling yn Nederlân sûnt 1947. De Fundatie is ek it iennige
Nederlânske museum dat in skilderij fan Turner yn it besit hat. Hat Saskia Bak
fan it Griis Museum yn dizzen miskien in kâns sitte litten, de boat mist, werris bakseil helle? Wy wachtsje (ôf)... I will wait
‘Dichter haf ik noit vêze vóllen. Ik haf óm de areghyd hûndert fessen skreon, mar dy yntresjerje mij net – oare minsken nammes ek net nim ik oan,’ skriuwt Trinus Riemersma yn ‘Tusken eks- en adspyront skrjower’,[1] in artikel dêr’t er de balâns fan syn skriuwerskip yn opmakket. Ek op oare plakken lit er him gauris wakker smeulsk oer syn dichtwurk út. Oft dy hâlding no poaze is of net, dat docht der net ta, de fraach is oft de ûnderstellings oer de resepsje fan syn eigen fersen rjochtfeardige binne. My tocht fan net.
Yn alderhande blomlêzingen, fan The Sound that remains (1990), Hûndert Fersen: in blomlêzing út 'e Fryske poëzy (1990) oant en mei de lêste útjefte fan Spiegel van de Friese poëzie(1993) is wilens wurk fan him opnaam. Boppedat, as it werklik sa west hie dat de fersen him net ‘yntresjêrren’, wêrom dan de sammelbondel Argewaasje fûn - Argewaasje jûn (1996) út te jaan, de kompilaasje fan Riemersma syn tusken 1967 en 1973 ferskynde gedichten? Syn poëzij is, oer ynteresse praat, net sûnder belang, se is nij en oars, yn dy sin dat der yn de Fryske literatuer winliken gjin skriuwer-dichter is dy’t sawol binnen as bûten syn literêre wurk safolle poëtikale útspraken docht as Riemersma, in ferskynsel dat karakteristyk is foar in protte fan de nei-oarlochske (post)moderne literatuer. (...)
De grutte slachterakademy yn it spier mei de nije stavering
Der steane by de Fryske staveringskwestje noch alderhande fragen iepen. Wat
binne bygelyks de kosten dy’t mei dit Steatebeslút oangeande de staverings-feroaring mank binne.
Op grûn fan hokker berekkening is dat dien? Hokker fariabelen binne yn
de trochrekkening fan it gehiel meinommen? Troch wa is dat
‘kosteplaatsje’ gearstald? Steateleden as Ingrid Wagenaar, dy’t taal
& kultuer yn de portefeuille hawwe, moatte sa opleppelje kinne wat de finansjele ûnderbouwing
fan de staveringsferoaring is. Se binne lykwols yn gjin fjilden en wegen
te bekennen, de Fryske polityk moat de sosjale media (....) Lês fierder by: http://eeltsjehettinga.nl/it-staverkadaver-moat-fan-tafel/
Yn syn stik Oer Poëzy (5) oer it essay De stilte tusken de wurden as it wyt fan poëzy docht Abe de Vries my tinken oan Huub, nee, net dy Huub, mar
Huub de lytse trommelgast fan Boalsert, dy’t behongen mei alderhande potten
en pannen altiten foar de fanfare út rûn en ûnderwilens sá hurd op syn drumstel omtromme dat er dêrtroch net rjocht mear hearde hoe’t it muzyk fan it orkest
werklik hearde. Sa is it ek mei De Vries syn stik of neam it mar syn replyk op De stilte tusken de wurden as it wyt fan poëzy. Dat, in pear opmerkingen.
Foarst, ik haw it yn dat essay oer de talige, autonome poëzy yn relaasje ta de tema’s fan de stilte, it swijen, de leechte en it Niks. Dat fenomeen te besjen, dat wie it wichtichste doel fan it ûndersyk fan it
essay, yn syn soarte in ferkenning. Dus, ik haw it nét, lykas De Vries hawwe
wol, oer de autonome poëzy op himsels, sa’t dy bygelyks by Paul van Ostayen te finen is en
dêr’t, tichter by hûs, ûndermear in tal (taal)spullen fan Wybenga (J.), Piebenga
(Tj.), Hettinga (Tsj.) in foarbyld fan neamd wurde kinne soenen.
Twad, ik haw it net eksplisyt oer Wittgenstein as it om de ferhâlding
taal en werklikheid giet, ek al wurdt fan him de rigel oanhelle dy't seit: - Dêr’t men net fan prate kin, dêroer moat men swije. De Vries mient my dêrby op in misferstân betraapje te moatten. "Fansels
is poëzij mei dy ambysje [gedichten dy’t wat oer God sizze wolle, mar (ymplisyt) erkenne dat se dat net kinne en dêrfan in útdrukking wêze wolle, e.h.] al folle âlder as Wittgenstein,” skriuwt De
Vries, “en foar Hettinga miskien net
nijsgjirrich genôch, mar it is goed om te sjen dat dichters al folle langer
wrakselje mei it probleem dat taal tekoart sjit.”
Soarchfâldichheid is net De Vries syn grutste
deugd. Net
nijsgjirrich genôch? In net krekte premisse, sizze wy dan. Want wat seit it essay yn dizzen
al as it om in âldere tradysje giet, dus ien dy't net begjint by Wittgenstein: "(…) It ‘onzegbaarheidstopos’ (…) is in tema dat syn oarsprong
hat by alderhande oerâlde mystike geskriften en dat net swak by spilet yn de
hjoeddeiske, moderne poëzij. It ûnderwerp sels hat syn roots yn in
religieuze en literêre tradysje, dêr’t yn besocht wurdt en jou stal oan dat wat
him net sizze lit, it godlike, it hillige. Der hat as it om it stal jaan
fan dizze problematyk giet benammen yn de moderne poëzy altiten in fûneminteel
wantrouwen west as de ferhâlding wurd en werklikheid yn it spul kaam. Taal dekt
no ienkear net de lading fan dat wat is. Dêryn ferskille de opfettings net fan
âlde tsjerkfaders lykas Augustinus (...)”
It hat yn dit stik fan saken – it ûnútspreklike
(het ‘onzegbaarheidtopos’) – net fergees west dat nei De innerlijke ervaring fan Georges Bataille ferwiisd wurdt en it berop fan
dizze skriuwer-dichter op it wurk fan midsieuske mystisy as Teresa fan Ávila. “It
giet Bataille,” sa wurdt yn De
stilte tusken de wurden as it wyt fan poëzy steld, “om in ûnderfinen fan wat foarby
tinken, taal en witten leit. Dêr giet in redeleas en ekstatysk belibjen mei
mank. In bûten sinnen-wêzen. It is net om ’e nocht dat der yn Bataille syn wurk
mear as ien kear in relaasje lein wurdt tusken erotyk en mystyk.
Bataille hâldt der in foarm fan mystyk op nei dêr’t de teksten fan
kristlike mystisy as Johannes fan it Krús of Teresa fan Ávila
yn brûkt wurde om oan it kristendom sels te ûntkommen.”
Tred, dy lêste rigel kin ek lêzen wurde as
in foarútwizing nei de konklúzje by De stilte tusken de wurden as it wyt fan poëzy. Dêryn wurdt oangeande de ‘betommele poëtika’ ûnder mear skreaun “dat de
gauris oan lippen, mûle en azem keppele (taal)mystyk yn it wurk fan dichters as
Hans Faverey en Paul Celan neat te krijen hat mei de grûnige mystyk fan God en
grûn (natuer), sa’t dy te finen is by guon, fan alderlei foarmen fan
nasjonalistysk tinken beheltere Fryske dichters, lykas D. H. Kiestra. (...) It ophimmeljen fan datsoarte betommele
kristlike mystyk – de rehabilitaasje fan de dichter fûn plak op 4 en 5 maaie –
soe it Fryske literêre fjild yn 2005 radikaal ferdiele.” It eigenskipswurd ‘betommele’, yn de sin fan 'smoezelig', is dus net brûkt yn tsjinstelling mei 'fernijende poëtika', sa't De Vries ûnderstelt. Dat, om koart te gean, as Abe de Vries tenei even
krekter lêst, dan rint de wrâld ek minder kâns om noch mear út te rinnen op ien
grut rinnend misferstân.
As lêste. Yn it jier 300 foar Kristus sei de âld-Sineeske dichter Hu Thung-song, doe't hy op âld bamboepapier yn briefwiksel wie mei in tal fan syn Yndo-Germaanske broeders en susters op in terp, erges heal fersopen tusken Flie en Weser, oer it ûnderwerp fan de ferhâlding tusken taal en werklikheid, ûnder mear dit:
DE REDENS FAN IT WURD
Wyn fynt syn gesicht yn fearren op it iis,
yn katedralen ek en hannen fan fammen
op de grutte winterflakten fan de rivier.
Fearren fynt de wyn yn nacht syn gesicht
sa’t har wêzen, ûnder de tijen ferdwûn,
stal kriget yn de bylden fan it gedicht –
it fers dat net hâldt: de redens fan ‘t wurd,
it gewicht fan al wat oan langstme bestiet,
o, swierder is as de taal dy’t har bewiist
as ferrifeljend – iennachtsiis, brekber en
net te betrouwen, dat nea de lading dekt
fan wat streek meitsje wol, plak ek, om
har, oare kant it skimerjen fan de rivier.
Wyn fynt syn gesicht yn fearren op it iis.
Al wat fan har is, is de slach dy’t ik mis.
Durk van der Ploeg krige okkerjiers – 2011 – de
Gysbert Japicxpriis taskikt foar syn hiele oeuvre, sa’t it
sjueryrapport sei. Dat betsjutte ek dat ‘de Gysbert’ him takend wie foar
syn poëzy. Yn it rapport sels wie dêr lykwols net of amper omtinken
foar. De sjuery, mei dêryn gjin inkeld lid fan bûten Fryslân – yn syn
soarte opmerklik, omdat de hjoeddeiske Fryske skriuwer no ienkear part
útmakket fan in twatalich literêr systeem – hie yn har rapport folle
mear op mei it útsuteljen fan alderhande banale Bewegerpraatsjes.
Yn it betide wurk fan Van der Ploeg galmet gauris it lûd nei fan (...) Les fierder op de website fan Eeltsje Hettinga
. Cornelis van der Wal hat in nije bondel mei poëzy yn it ljocht jûn, Kristus Pavlov,
trijentritich gedichten, dy’t in wat tuskenbeiden ûntfangst krigen hat.
Ik ferwiis datoangeande nei de resinsjes fan Abe de Vries (Friesch
Dagblad), Eppie Dam (Leeuwarder Courant) en Jelle van der Meulen (Friese
literatuursite)..
(...) ‘Approaching
Manhattan up by the long-stretching island,/
Under Niagara, the
cataract falling like a veil over my countenance,’
Walt Whtman
De rigels komme út it gedicht Song of myself
(1855). It wurd ‘cataract’ hat oars neat te krijen mei
‘staar’, mar alles mei wetterfallen, yn dit gefal de Niagara Falls.
"It geweld, it wetter. It leven, it lawaai, it razen, al oanboazjendewei
neigeraden it tichteroan kommen. In storeinen, in spatten, in wale fan
dize, damp en nevel en alles wat him oan dizze oerweldigjende natoer net
sizze lit." (Deiboek, Youngstown, sept.'95)
Yn it koarte essay The boy who fell into the sea skriuwt de Ingelske filmer en byldzjend keunster Tacita Dean (...) Lês fierder op webpaginaEeltsje Hettinga
De snein as in lammenadige en godsgrouwélige lege rotdei.
Dy omskriuwing komt faaks noch wol it tichtst oan de wize wêrop’t Trinus
Riemersma yn it
gedicht ‘Fers 30’ in snein ynein bringt. De dichter besiket wol wat út
de wei te setten, ûnder mear mei it lêzen fan in boek oer
Toulouse-Lautrec, mar wat er ek docht of him foarnimt – it skriuwen fan
in ferhaal, brief of oars it oprêden fan it buro – oeral is er te
lammenadich ta. (...)
met:
Jochem Hamstra, Eeltsje Hettinga, Anne Feddema en Tjibbe Hooghiemstra
Op
donderdag 4 april vanaf 19.30 uur bent u welkom op een informele avond waarbij de Friese dichters Eeltsje Hettinga
en Anne Feddema voordragen uit eigen werk. Zowel in het werk van Hettinga als Feddema speelt de beeldende kunst een grote rol.
De huidige exposanten Jochem Hamstra
en Tjibbe Hooghiemstrazijn deze avond aanwezig en nodigen u uit met hen in gesprek te gaan over hun tentoongestelde werk.
Om
te voorkomen dat u vergeefs naar Gorredijk komt vragen we te reserveren via
0513 465178 of via info@galeriehoogenbosch.nl
Yn Museum Belvédère is op dit stuit wurk te sjen fan Paula Modersohn-Becker (1876-1907), ien fan de grutte foarrinders fan it Dútske ekspresjonisme, sa’t dat begjin 1900 gesicht en foarm krige...
Sjoch foar dit artikel ek de website fan (klik hjirre) Eeltsje Hettinga.nl Skriuwer-sjoernalist Abe de Vries is bytiden de rûge kant neist as
it om syn skriuwen oer poëzy giet. Babs Gezelle Meerburg murk dêr oait
oer op: ‘It bewizen fan literêre ynfloeden is in prekêre saak en
fereasket tige krekt ûndersyk. (…) Abe de Vries is soms te min
fundearre, te sjoernalistyk en te ropperich.’
De Vries wol noch wolris in loopke nimme mei de feiten, wat fan dy gefolgen is - ik neam yn dizzen bygelyks de ynlieding by - klik hjir -de blomlêzing Het goud op de weg – dat syn literêr-histoarsyk ûndersyk net altiten like betrouber is. Dat lêste docht, spitigernôch, ek bliken út de earste ôflevering fan de nije poëzyrubryk dêr’t it tydskrift de Moanne
mei útein set is, in rubryk fersoarge troch Abe de Vries.
Op syn smelst
Haadredakteur Ernst Bruinsma hat der wilens, sa’t skynt, gjin muoite mei dat
immen dy’t poëzy besprekt foar it Friesch Dagblad en it digitale tydskrift de Contrabas soks ek nochris foar De Moanne docht.
De haadredaksje hat blykber gjin ferlet
fan in breed ferskaat oan besprekkers. Spitich, no giet soks ta eare fan
it âld adagium: Fryslân op syn smelst. It is de ‘rûme blik’ fan in
wilens hurd achterútbuorkjend tydskrift. (Treurich djiptepunt yn it lêste skriftlike nûmer fan De Moanne: sân, ja, sân, pagina’s oer in brieveboek fan Jan Mankes.) It roppen fan it sittend laach dat
‘Fryslân en har kultuer út de stolp helle wurde moatte’ (Goffe Jensma),
dat heart manjefyk, mar as men dêr dan sels it alderhurdst op sitten
bliuwt, nee, dat jout ek it poëzybesprek yn Fryslân fansels gjin lucht.
Nei oanlieding fan De Vries syn ôflevering ‘Gedichten lêze yn it ramt fan de bondel’ is de redaksje fan de Moanne ûndersteand skriuwen dien: ‘Wêr hast it wei, in antwurd oan Abe de Vries.’
De Vries skriuwt: ‘Cape Cod wie it reisdoel fan de konseptueel byldzjend keunstner Bas Jan Ader (1942-1975), dy’t yn syn lêste libbensjier yn in sylboat de Atlantyske Oseaan oerstekke woe mar ûnderweis weirekke.’
Dat ûnderstelt dat Ader út Europa wei de Oseaan oerstutsen is. It is krekt oarsom. De reis sels wie it twadde part fan it projekt In search of the miraculous, in trijelûk. It earste part dêrfan krige syn gerak yn Los Angeles. It twadde part moast de syltocht oer de Oseaan wurde. It tredde part soe ôfsletten wurde yn Nederlân (Grins).
It gedicht ‘Op ’e tonge fan it lân’, it fyfde út de rige 'Ikader' (s. 30-37), is trouwens skreaun nei oanlieding fan it út 1973 (!) datearjende fotoprojekt ‘II Untitled (The Elements)’, dêr’t Ader himsels fotografearje litten hat op in stel rotsen oan see. Hy stiet mei de rêch nei it wetter dat him omtrint by de boksen op spat, wylst lêst er de krante.Der is ek oar fotomateriaal fan dyselde sêne, ûnder mear mei in tusken it stiente set boerd dêr’t ‘Fire’ op te lêzen stiet.
No is it sa, dat fan in lêzer of resinsint net ferwachte wurde kin dat hy/sy ek alle keunstprojekten fan in keunstner dy’t yn in poëzybondel nei foaren komme, kenne moat.
Faaks hie ik yn dit stik fan saken, achter yn Ikader, in oantekening oer it fotoprojekt ‘II Untitled (The Elements)’ opnimme moatten.
Wa’t lykwols op grûn fan bûtentekstuele gegevens ta in ynterpretaasje fan poëzy besiket te kommen, dy sil by de opbrochte feiten net allinne sa folslein mooglik wêze moatte, mar sil ek soargje moatte dat dy gegevens lykstrike mei de werklikheid, oars kinne ynterpretaasjes misrinne.
Bywannear’t Abe de Vries dan bygelyks skriuwt: ‘Yn boppesteand gedicht heart in ik-dichter it nijs oer it lot fan Ader (…)’, dan sis ik mei Tiny Mulder silger: 'Wêr hast it wei?'
Om koart te kriemen, de beneiering en ynterpretaasje fan in tekst op grûn fan bûtentekstuele gegevens kin bytiden gâns wat oars opsmite as dy op basis fan bygelyks foarmen fan close reading.
Eeltsje Hettinga
OP ‘E TONGE FAN IT LÂN
Op de tonge fan it lân lêst in man de krante,
de siden iepenslein, as soe er op flerken.
Let is it ljocht yn it uterste fan Tiid, de see,
seegrien, mei tankers en seilen oer Cape Cod.
Under de spotslach fan weach en ivichheid seit
healwei de floedmerk in hantwizer ‘Fjoer’.
Allyk brieven rûgelen fûgels de baai oer.
Oan wûnen de tijen fan wat him net neame liet.
Op ‘e rotsen lies in man it nijs en waard wei,
rûs yn de djipte fan in Niks. Hiel it hielal sliepte,
bewuolle yn rook fan fisk en fal, skulp en kriik.
Heger driuwt de tiid it tij, oant alles swijt.
Fan skilder-byldhouwer Siep van den Berg, dy’t hûndert jier ferlyn berne waard yn it lytse, oan de Frjentsjerfeart ûnder Reahûs lizzende gehucht Tirns, ferskynt oare jier in omfangrike biografy, skreaun troch Simon Deinum. Han Steenbrugge, direkteur fan Museum Belvédère, dy’t yn 1998 tegearre mei Wim Crouwel it boek ‘Siep van den Berg sinds 1913’ skreau, is fan doel om yn 2015 in grutte oersichtstentoanstelling oan it wurk fan Van den Berg te wijen.
Siep van den Berg (1913-1998) wie fyftjin doe’t er nei Grins sette om dêr in oplieding ta hús- en dekoraasjeferver te dwaan. It soe allegearre oars beteare. Nei syn ambachtskoalletiid naam er tekenlessen by skilder Jan Altink, dy’t yn de jierrren tritich les joech oan Akademy Minerva en dy’t lid wie fan it Grinzer skilderskollektyf De Ploeg. By Van den Berg syn âlden yn Tirns gie de stoarmbal omhegen, doe’t se fan syn tekenfratsen hearden: Hy wol keunstner wurde, mar dát is de bedoeling net…
Grins - Paris - Amsterdam
Van den Berg dy't yn 1943 mei Fietje Werkman troude - se wie de dochter fan skilder-keunstner Hendrik Nicolaas Werkman, ‘de drukker van de Ploeg’ - hold der yn dy jierren, tegearre mei Oscar Gubitz it reklameburo ‘De Sleutel’ op nei en soe letter, nei de oarloch, ien fan de sintrale figueren yn it Grinzer keunstlibben wurde.
As skilder wurke er net allinne yn Grins – hy hie syn atelier yn ‘De Theekoepel’ yn it Grinzer Sterrebos – mar wenne yn de jierren tusken 1947 en 1950 ek in skoft yn Paris, dêr’t er teken- en byldhoulessen folge oan de Académie de la Grande Chaumière, wylst er fanôf 1954 ek in atelier yn Amsterdam oanhâlde soe, yn in pand oan de Brouwersgracht, dêr’t ik yn de jierren tachtich en njoggentich gauris by him oer de flier kaam.
Van den Berg wie ek de man dy’t Gerrit Benner ‘ûntdekte’. In jier nei de oarloch soarge er derfoar dat de skilder, dy’t doe noch yn de Verstolkstrjitte yn Ljouwert omheukere en dy’t der yn de stêd in winkeltsje yn galanteryën op neihold, in útstalling yn Grins krige. Skriuwer-dichter J.B. Charles (pseudonym fan de kriminolooch Willem H. Nagel) die in ynleiding.
Op rieden fan Van den Berg hienen ek twa ‘Amsterdamske rovers’, Karel Appel en Corneille, in reis nei Fryslân dien om by Benner op ‘it atelier’ te sjen. De hearen wienen ferplettere.
Tegearre mei Gerrit Benner syn mecenas, de Ljouwerter sjirurg dr. H.L. Straat, rikkemedearre Van den Berg de skilder fan ‘de paardjes, ruiters en wolken’ by direkteur Willem Sandberg fan it Stedelijk Museum oan. Doe’t Appel yn 1953 nei Paris sette, krige Benner op oanstean fan Van den Berg it atelier yn Amsterdam, sterker: mei troch de keunstpromosjonele aktiviteiten fan it duo Van den Berg en Straat soe Benner yn datselde jier 1953 syn earste tentoanstelling yn it ‘Stedelijk’ krije. It relatyf grutte kultureel isolemint fan Fryslân dêr’t er jierren oanien yn opsletten west hie, koe dêrmei foargoed farwol sein wurde.
‘Niks, mar ik stean der wol achter.’
Yn de jierren fyftich makke Siep van den Berg as skilder de omslach nei it konstruktivisme, of leaver sein: nei de abstrakt geometryske keunst. Keunsthistoarikus en musemdirekteur Jos de Gruyter sei yn 1958 by de útstalling 35 jaar moderne kunst in Groningen: ‘Siep van den Berg acht alle schilderachtigheid uit den boze en houdt van helderheid en kantigheid: decoratief vervlakte scherp constrasterende kleuren, strakke lijnen en hoekige ritmen die nochtans een gevoel van harmonie oproepen.’
Yn ien fan de mannich fraachpetearen dy’t ik bylâns de jieren mei Van den Berg hân haw, waard him in kear de fraach foarlein wat oft syn absrakte keunst no krekt foarstelde. It antwurd stiet my noch by as de dei fan juster: ‘Niks, mar ik stean der wol achter.’
Van den Berg waard yn 1966 troffen troch it syndroom van Guillain-Barré, in senuwsykte dy’t him heal ferlamje soe. In foech tsien jier wie er út ’e roulaasje. Yn dy tiid makke er, troch need twongen, ‘druksels’ (rijmprenten) by gedichten, ûnder oaren fan Lucebert, Adriaan Roland Holst en Gerrit Achterberg.
Fan de lêste koe er omtrint it hiele oeuvre út de holle. Hy hie in ûnthâld as in dyk. Doe’t ik op in middei by him op it atelier yn Amsterdam kaam, tocht ik: Lit ris sjen oft er fan Achterberg ek it gedicht ‘Verdemen’ ken.
‘Verdemen, wat seist dêrfan,’ frege ik.
Hy siet op de kruk foar de ezel, seach oer it skouder – fjoer spatte him omtrint út de oele-eagen – ‘Verdemen?’, sei er – rjochte doe de rêch en sei sûnder ek iennich stammerjen út ‘e bleate kop Achterberg syn fers op. ‘Er staat Verdemen aan de spoorlijn van / Arnhem naar Utrecht komende (...)’.
Itselde grapke haw ik letteroan nochris úthelle, mar doe mei it gedicht ‘Thebe’. Van den Berg tikke trije kear mei de kuierstôk op de stiennen flier, skrabe him de kiel en rattele it fers derút, as wie it niks, alles by heart, ynbegrepen dy lêste fenomenale strofe: ‘Een taal waarvoor geen teken is / in dit heelal, / verstond ik voor de laatste maal. / Maar had geen adem meer genoeg / en ben gevlucht in dit gedicht: /noodtrappen naar het morgenlicht, / vervaald en veel te vroeg.’
Blauhûs
Letteroan kamen wy inoar noch wolris tsjin yn Tirns, syn bertedoarp - Van den Berg die it plak
yn de jierren tachtich it skulptuer ‘Libbensline’ kado - of soms yn
Blauhûs, dêr’t in broer fan him in smidte en lânboumeganisaaasje-bedriuw
hie en dêr’t wy op in middei op it terras ûnder de linebeammen foar de
kroech ûntdutsen dat wy yn ’e fierte famylje fan elkoar wienen. Dat
fernuvere trouwens net werklik, ommers, beide wiene wy fan roomske
komôf; beide kamen wy út deselde kriten, dy fan Blauhûs-Boalsert-Burchwert-Reahûs.Hie ik ynearsten myn bewûndering foar it konstruktivistyske wurk fan Siep van den Berg, geandewei de jierren belune dat en lang om let krige ik dêr myn nocht fan: elke kear mar wer it ferhaal oer de Idee achter it wurk te hearren, dat gyng op in stuit yn it neidiel fan it genot fan it sjen sels, it estetysk genot.
It kin net ûntkend dat Siep van den Berg in mear as wichtige rol spile hat yn it ‘noardlike’ keunstgebeuren. Hy wie jierren oanien de keunstknier tusken Grins-Ljouwert-Amsterdam. Hy hie al gau yn ’e rekken dat it saak wie om net yn Fryslân hingjen te bliuwen. Dat wie ek de les dy’t er Gerrit Benner foarhold, en mei súkses. Yn dit stik fan sakenliket der net folle feroare, no’t in soad jonge, talintfolle keunstners Fryslân de rêch takeare, om bygelyks nei Rotterdam te gean of nei Berlyn.
Huub Mous einiget syn boek De kleur van Friesland, Beeldende kunst na 1945 mei it sizzen: ‘Tot slot rijst de vraag wat Friesland vandaag de dag nog daadwerkelijk te bieden heeft aan talentvolle beeldende kunstenaars,’ in fraach dy’t by him opkaam nei oanlieding fan in stik fan keunsthistoarikus Rudy Hodel, dy’t yn 2005 yn it tydskrift De Moanne warskôge hie dat it foarlân fan de keunst yn Fryslân in plak yn Huize Avondrood drige as der neat feroarje soe.
‘Die
sombere voorspelling’, skreau Mous, ‘isnog altijd actueel. Als je jong bent en talent
hebt, zorg je dat je zo snel mogelijk weg komt, naar de Randstad of anders wel naar Berlijn, Londen of een andere Europeese
metropool waar de creatieve industrie een gunstig klimaat biedt voor de
ontwikkeling van talent. In feite was dat in de jaren twintig ook zo.
Tjerk Bottema, Piet van der Hem, Tames Oud, Siep van den Berg, Auke
Hettema, Gerrit Benner, Auke de Vries en vandaag de dag Hans van
Houwelingen en Robert Zandvliet (en oan dat rychje soenen bygelyks noch
Tryntsje Nauta, Renie Spoelstra, Hans Jouta en tal fan oaren tafoege
wurde kinne, e.h.) Friesland is een land dat je als kunstenaar
het beste mee kunt nemen in je hoofd, als een herinnering en een bron
van inspiratie.’ (De kleur van Friesland, s. 245) Doe’t
Siep van den Berg yn 1998 yn Amsterdam ferstoar, haw ik yn San Pedro
(Californië) it memoriam ‘Yn it meitsjen bin ik myn wurden’ skreaun, ek te finen
yn de bondel Apreos (2006) dêr’t de earste strofe fan te lêzen
wêze sil yn de oare jier te ferskinen biografy oer de keunstner. De
titel fan it gedicht lit him oars dreech yn it Nederlânsk omsette, al
wie it mar fanwegen it feit dat der eins gjin lykweardich ekwivalint is
foar ‘wurden’, dat yn it Frysk sawol de betsjutting hat fan it haadwurd
‘woorden’ as fan it tiidwurd ‘worden’.
YN IT MEITSJEN BIN IK MYN WURDEN
Ta neitins fan Siep van den Berg
(Tirns 1913 – A ’dam 1998)
Eardat witten ta wurden kaam,
fieldesto, oan wylde einen
besibbe, de driuw en wurdt net
yn gehuchten wei, bedêst en
blau, ta stil libben bestjurre.
As fjoer, sparkjend yn de smidte,
trille dy it teken, baarnend
op ’e neil, en like gleon wie
it jokjen fan dyn hannen en
jou by it sjen fan dyn earste
Pablo yn de Hepkema
alle fertokjende romten bod.
Yn de Beurs syn donkere floed
blafte nacht oer Europa en
troch modder glieden de dagen
swart mesjesteren winters yn.
By blauwe rituelen en
skele hilligen op boere-
kalinders, tsjinne in libben
syn missen, kopsiikswei as sij
dy’t te preveljen lei út gods
dûme helleputten: Lit net
him skilder wurde! Ofkearen
smeide tiid, it tekenbeslach.
Nacht oer de smidte fan dyn heit,
de útfiner, hjitte it fjoer
de dream, it ljocht dat rôve moast,
bekstallich, sûnder in ho en
foar alle helsdoarren wei, fjoer
dat it libben driuwt, nei oare
streken op, sasto mâlrazend
tsjin it krús by benearjende
staasjes fan delskroefde sinnen
’m smeardest, op ’e fyts, streekrjocht
de Provinsje út, fervepot-
smitend yn it ljocht oer de Aa.
Wat net ferroppe liet, makke
sterker: de ferbylding en skep
tsjin elke master yn, it Liet,
en stadichoan waard boeretiid
fertikaal, in djip omhegen
skilderjen, wyld, yn Fleurige
Wittenskip, – dy dreau in oare
honger, fierder fan it blauw’ hûs
syn omearmoedzjen yn winters
en damp, mei omkes dy’t doeken
foar en efter brûkend, sûnder
brek, harsels de mar omdiene.
Feniniger as foksens flym wie
dyn omstrunend each oeral,
wreed foar elke kloat dy’t kreas
mar sûnder kearn, Tiids tafallige
pipen en moaden bedûnse. –
Kleuren woene spatte, rûnom
it ritme fan de see, flamje
as Benner’s Sylboaten dysto
mei twa Amsterdamske rôvers,
op paad yn de ûnderwrâld fan
noardlike kelders, thús brochtst,
de haven del, nei Sandbergs Wente.
Dwersharsensskipper nêst dysels,
syldesto, net oars as Lindberghs
doekmasine, – eigen teken
trou – dyn wetters en bergen oer.
Alle lytse Fryske gieren,
dy’t dy nei de lever stienen,
miigdest, hurd, dyn fervestreken
yn de bûs, mei hoflik de
groetnisse út Paris, en hjirre
gods ekskreminten derop ta:
Der leit net wat der leit, salang’t
de keunst fan de Bergen waait!
Earst letter, mank dyn doeken yn
de Grinzer Koepel, seidest my:
Slûpt net yn elk fan ús, dronken,
in rigeltsje Slauerhoff om,
do, dyt ûnder it skôgjend each
fan in ‘drukseljende’ heit, al
sykjendewei romte en riedsel
werombrocht hiest ta wat it wie:
neaken, yn ferlos fan deistigens
syn rûs, de Tiid – ivichoan wer -
ferienfâldige yn kleurige
flakken, allyk Mondriaans liet.
Net samar, willekeurich, mar
út fûleinich geile needsaak
gods, do heidensker as de pest.
En al kaamst, geandewei fêster
yn it kamp en keat fan bonken
en dea, dy baarnde it fjoer as
it bloed de foks. Nimmen net dy’t
dy de eagen útbite soe,
útsein do sels, – en spotsk hast my
njonken dyn Fietje op de Fyts
de sin fan al it sinleaze
rekursyf út ’e doeken dien.
Elk byld ritmysk in ljochte god
oant it fermoarde moat, omdat
it better kin en djipper en
oars, wêrom’t ik my skeppe moat,
neam dat de stream, of it libben,
oan wylde einen besibbe.
En al pratend, tegearre yn
de sinne oer de Brouwersgracht
hast it útbalte: poèsis est!
Yn dy haw ik ferstien in heit,
in witten, dat yn de dea de drift
my de mûle fan oarsprong is.
Under rôffûgeljend stjerren,
delstoart oer de râne fan dyn
doeken, dyn rots, bisto gien, hjoed
yn it kredo fan seeën djip;
reader, gieler en swarter as al
it abstrakt datst byinoar
skildere hast, hear ik de sin-
fisken praten:stel oan gekte
ta deugd, en ek al hast Hopper
of Benner no leaver as my,
hawwe kin ik dyn bekennen,
heiten binne om te fermoardzjen.
En rinnend op San Pedro’s kust
sjoch ik, heech boppe de floed út,
it each, it fjoer, dat leafde oer
oseanen bonsjoert, foto-
grafysk it brein de wegen etst,
sa’t it liet de dei dit oantinken
útsliten hat, lûd dat hjir, oer
rotsen kletsend, frij nei Slau, my
dyn wurd seit: lit blau de boargers
dy’t roppe, ús ferbod is ús
fatsoen, – besykje do neat en
nimmen te lykjen, en boartsje. San Pedro (CA) – Ljouwert 1998-2003
.jpg)
