De poëzy fan Paul Celan (1920-1970) hjit hermetysk, tsjuster en ûntagonklik te wêzen. Dochs falt dat wol ta, foaral as men gewoanwei ‘traach’ lêst, de wurden romte en tiid jout. Dat jildt ek foar it gedicht ‘Corona’, in foar syn freondinnne, de skriuwster Ingeborg Bachmann skreaune tekst, dêr’t hjirûnder de Fryske oersetting fan te lêzen is.
It wurk fan de yn Roemenië berne en yn Paris ferstoarne Celan is út soarte de poëzy fan ‘het onzegbare’, sa’t men dy ek tsjinkomme kin by dichters as Hans Faverey, Gerrit Kouwenaar of Kees Ouwens. Yn de Fryske literatuer hat dat soarte poëzy noait net folle oanklang hân,al komme dichters lykas in Jac. Dykstra of Sybe Krol, en dan benammen yn syn bondel Korrektyf in ein hinne.
Opmerklik genôch, waard Celan syn wurk earder yn it Frysk oerset as yn it Nederlânsk. In singelier feit. Nei oanlieding fan in doe op steapel steande Nederlânske oersetting fan it sammele dichtwurk murk âld FLMD-konservator Freark Dam op dat de krante Trouw hawwe woe dat der yn Nederlân pas nei syn dea fan Celan echt niget oan syn poëzy ûntstien wêze soe.
Dam makket dêr kanttekening by dat 'de Fryske oersetting [fan it gedicht ‘Weiss und leicht’, e.h.] fan de hân fan Sybe Sybesma al yn 1963 publisearre waard yn it doe besteande ’eksperimintele’ tydskrift Quatrebras en dat der yn dat fermidden, alteast doe, dus al each west hat foar dizze aparte skriuwer.”
It gedicht 'Wyt en licht' wie ien fan de fjouwer, ek troch Sybesma oersette fersen fan Celan, in rige dy't paste yn it Quatrebras-nümer dat omtinken joech oan oersettingen fan eigentiidske útlânske poëzy. De fersen sels kamen út de bondel dy’t Celan yn 1959 yn it ljocht jûn hie ûnder de typearjende titel Sprachgitter, oftewol Taaltraaljes.
De oersetting fan de dichter en klassikus Sybe Sybesma nim ik hjirre yn syn hiele hear en fear oer, ynbegrepen syn âlde stavering. De boarnetekst is myn tafoeging:
Wyt en licht
Sichtedunen sûnder tal.
Yn ’e lijte, tûzenfâld: dou.
Dou en de earm,
dêr’t ik neaken mei ta dy woechs,
forlernen.
forlernen.
De strielen. Hja waeije ús to heap.
Wy drage de glâns, de pine en de namme.
Wyt,
hwat him roert oan ús,
sûnder swierte,
hwat wy útwikselje.
Wyt en licht:
lit it reizgje.
De fierten moannenei as ús. Hja bouwe.
Hja bouwe it klif, dêr’t
al hwat reizget op brekt,
hja bouwe
fierder:
mei ljochtskûm en stouwende weagen
Hwat reizget, fan ’e kliffen ôf winkend.
De hollen
winkt it neijerby,
de hollen, dy’t men ús liende,
om wjerspegelje to kinnen.
De hollen.
Dêrmei rȏlje wy dêrhinne.
Hollestrân.
Sliepstou?
Sliep.
Sliep.
Seemoulne draeit
iisklear sunder wjergea
yn ús eagen.
.
Weiss und Leicht
Sicheldünen, ungezählt.
Im Windschatten, tausendfach: du.
Du und der Arm,
mit dem ich nackt zu dir hinwuchs,
Verlorne.
Die Strahlen. Sie wehn uns zuhauf.
Wir tragen den Schein, den Schmerz und den Namen.
Weiss,
was sich uns regt,
ohne Gewicht, was wir tauschen.
Weiß und Leicht:
Laß es wandern.
Die Fernen, mondnah, wie wir. Sie bauen.
Sie bauen die Klippe,
an der sich das Wandernde bricht,
sie sammeln
Lichtschaum und stäubende Welle.
Das Wandernde, klippender winkend.
Die Stirnen
winkt es heran,
die man uns lieh,
um der Spiegelung willen.
Die Stirnen.
Wir rollen mit ihnen dorthin.
Stirnengestade.
Schläfst du jetzt?
Schlaf.
Meermühle geht,
eishell und ungehört,
in unsern Augen.
De Celan-oersettingen yn it eardere Quatrebras krigen jierren letter in ferfolch yn de digitale ferzje fan it tydskrift Kistwurk (2000-2003), dêr't ûnder oaren it gedicht ‘Landschaft mit Urnenwesen’ (‘Lânskip mei urneskepsels’) yn te lêzen wie yn in oersetting fan ûnderskreaune.
De oanlieding dêrfoar lei by it feit dat it tydskrift yn dy snuorje in tal stikken publisearre (hie) oer de poëzy fan Ingeborg Bachmann, waans wurk net allinne sterk besibbe is oan dat fan Paul Celan, mar nei wa’t hja ek, jierren oanien, in ferhâlding hie. (sj. ek: Eeltsje Hettinga, ‘Ingeborg Bachmann… revisited’.]
Beide dichters setten yn har wurk de ferhâlding tusken taal en werklikheid op skerp. Der is de algeduerigen spanning tusken ‘het zegbare’ en ‘het onzegbare’. Ingeborg Bachmann skreau yn dat ferbân sels dat ‘de taal in straf is’. En sa is dat!
Yn wêzen falle likegoed Celan as Bachmann mei harren sizzen oer wat net te sizzen is yn in âlde mystike tradysje. It is de poëzy fan de leechte en it swijen, wurk dat in sizzen besiket te sizzen oer dat wat him net sizze lit, neam dat it ûnútspreklike.
Mei troch it eksperimintele en gauris as hermetysk beskȏge karakter fan datsoarte sublym talige poëzy is in soarte fan poëzy dy't net daalks grut yn de spotlights stiet. Spitich en net altyd terjochte. Want gjin fermaakliker dichter bytiden as Hans Faverey, benammen yn de wize wêrop’t er bygelyks yn de bondel Chrysanten, roeiers (1977) in moai letterlike útlis jout fan de siswize ‘sa dôf as in kwartel’:
[ Hoe doof is eigenlijk een kwartel ]
Hoe doof is eigenlijk een kwartel.
Wat zèg je?
Hoe doof is een kwartel.
Wat?
Zei je wat.
Jabik Veenbaas publisearre yn 2007 yn De Moanne in treflike oersetting fan dit fers. De ûnderstelde ûnfersteanberens fan dat gedicht leit net sasear by de taal, mar folle mear by de werklikheid dêr't de dichter nei ferwiist: de Holocaust.
Oan it hjir ynventarisearre korpus fan Celan-ferfryskingen sil ik de kommende tiden in tal nije en besteande oersettings tafoegje, te begjinnen mei it gedicht ‘Corona’. De titel hat, foar wa’t dat tinke mocht, neat mei bier fan dwaan, mar alles mei astronomy, yn it bysûnder mei it ferskynsel sinnefertsjustering.
Fan it gedicht sels, te finen yn de bondel Mohn und Gedächtnis (1952), binne ek lûdopnamen te hearren by it ûnfolpriizge Lyrikline.org, in audioplatfoarm foar poëzy, rûnom wei.Corona
Aus der Hand frißt der Herbst mir sein Blatt: wir sind Freunde.
Wir schälen die Zeit aus den Nüssen und lehren sie gehn:
die Zeit kehrt zurück in die Schale.
Im Spiegel ist Sonntag,
im Traum wird geschlafen,
der Mund redet wahr.
Mein Aug steigt hinab zum Geschlecht der Geliebten:
wir sehen uns an,
wir sagen uns Dunkles,
wir lieben einander wie Mohn und Gedächtnis,
wir schlafen wie Wein in den Muscheln,
wie das Meer im Blutstrahl des Mondes.
Wir stehen umschlungen im Fenster, sie sehen uns zu von der
Straße:
es ist Zeit, daß man weiß!
Es ist Zeit, daß der Stein sich zu blühen bequemt,
daß der Unrast ein Herz schlägt.
Es ist Zeit, daß es Zeit wird.
Es ist Zeit.
.
Korona
De hjerst fret my it blêd út ‘e hân: wy binne freonen.
Wy pûlje de tiid út syn núnders en leare him rinnen:
de tiid keart werom yn ’e skyl:
Yn ’e spegel is it snein,
yn dreamen wurdt der slept,
de mûle praat oprjocht.
Myn each dwaalt ôf nei it slachte fan myn leafste:
wy sjogge inoar oan,
wy sizze ús dûnkerens,
wy ha inoarren leaf as papaver en memoarje,
wy sliepe as wyn yn de skulpen,
as de see yn de bloedstriel fan de moanne.
Wy omearmje inoar, steand foar ’t finster, fan ‘e strjitte ôf
nimt men ús op:
it is tiid, foar besef!
It is tiid, dat de stien him oerjout ta in bloeien,
dat de ûnrêst in hert klopje lit.
It is tiid, dat it tiid wurdt.
It is tiid.
Paul Celan (1920-1970)[/caption] - Leeuwarder Courant, Freark Dam, ‘Sa sydlings’, 14 desimber 1990.
